39 Sentetik Hareket Zaman Sistemleri SENTETİK HAREKETZAMAN SİSTEMLERİ Tanım

39 sentetik hareket zaman sistemleri senteti̇k hareket-zaman si̇stemleri̇ tanım ===== bir sentetik zaman sistemi (pmts), iş ölçü

39
Sentetik Hareket Zaman Sistemleri
SENTETİK HAREKET-ZAMAN SİSTEMLERİ
Tanım
=====
Bir sentetik zaman sistemi (PMTS), iş ölçüm teknikleri arasında yer
alan ve bünyesinde temel insan vücudu hareketlerine ait önceden tespit
edilmiş süreleri bulunduran bir araçtır. Sistem bünyesinde bulunan
insan vücuduna ait temel hareketlerin, hem yapısal açıdan hem de
değişik koşullar altında gerçekleştirilmeleri bakımından bir
sınıflandırılması yapılmıştır ve ilgili süreler bu sınıflar
çerçevesinde tespit edilmiştir. Böylece, söz konusu süreler işçinin
herhangi bir işi tanımlanmış bir verimlilik düzeyinde bitirebilmesi
için gerekli sürenin hesaplanmasında kullanılmaktadır (Pamir, 1984).
Bu sistemlerin içerdiği temel vücut hareketleri ve bunlarla ilgili
süre değerleri, her hareketin sayısız defa ve değişik kimseler
üzerinde incelenmesi sonucunda ortaya çıkmışlardır.
PMTS sistemleri, temel hareketlere ilişkin standart (sabit) süre
verilerinden hareketle işlemin normal süresinin belirlenmesi esasına
dayanır.
Dolayısıyla, bu sistemde önemli olan sürenin tesbiti değil, işlemin
hareketlerinin belirlenmesidir. Hareketlerin belirlenmiş olması
halinde, süre, harekete ilişkin tablodan değerinin okunması ile elde
edilebilir. İşlemin hareketlerinin tesbiti, ancak bu konuda eğitimli
iş etüdcüleri tarafından yapılmalıdır.
PMTS sitemlerinin yapısı, cıvataya pul takılması gibi basit bir işlem
için kolayca gösterilebilir. İşçi
Pula Uzanacak,
Pulu Kavrayacak,
Pulu cıvataya doğru Hareket Ettirecek,
Cıvata üzerine Yerleştirecek ve
Pulu Bırakacaktır (Kanawaty, 1997).
İşlemlerin çoğu bu 5 ana faaliyetten oluşur. Bunlara diğer beden
hareketleri ve birkaç başka öğe de eklenir (Tablo-12.1).
Tablo-12.1. Temel PMTS Bileşenleri
----------------------------------
HAREKET
TANIM
UZANMA
Elin hedefe hareketi
KAVRAMA
Parmaklarla nesnenin denetimini ele geçirme
HAREKET ETTİRME
(GÖTÜRME)
Nesneyi hareket ettirme (Taşıma)
YERLEŞTİRME
Nesneyi yerine getirmek ve tutturmak
BIRAKMA
Nesneyi serbest bırakma
BEDEN HAREKETLERİ
Bacak, gövde hareketleri
Tarihsel Gelişimi
=================
PMTS sistemlerinin doğmasında F.W. Taylor (1586-1915) ve özellikle
F.B. Gilbreth (1868-1924) önemli rol oynamıştır.
Gilbreth, verilen bir iş için en kısa sürede yapılabilmesi için
uygulanabilecek metodu arama çalışmalarına girişmiştir. Gilbreth,
filme alınmış iş akışlarının bir değerlendirilmesini yapmış ve kendi
isminin tersten okunuşu olan THERBLIG adını verdiği 17 değişik işlem
öğesi (hareket) tespit etmiştir. Metod arayışları ile de iş
akışlarındaki gereksiz Therblig’leri elimine etmeye çalışmıştır.
Hareket etüdüne zaman (süre) boyutunu kazandırma onuru A.B. Segur‘a
aittir.
Segur (1927), “Temel hareketlerin yapılması için bütün usta işçilerin
gereksineceği süre, uygulanabilir sınırlar içinde değişmezdir.” diye
belirlemiştir (Kanawaty,1997).
Segur, 1919-1924 yıllarında ilk PMTS olan Hareket Zaman Çözümlemesi
(Motion Time Analysis-MTA)’ni geliştirmiştir. Sistemi, bir yönetim
danışmanı olarak kullandığı için literatüre sunmamıştır. Bu nedenle,
sistem hakkında çok az şey bilinmektedir.
J.H. Quick ve arkadaşları 1934’de İŞ ETMENİ (WORK FACTOR) sistemini
geliştirmişlerdir. Bu sistem de bir danışmanlık tekniği olarak
kullanıldığından, hakkında çok az bilgi mevcuttur.
1940’da Westinghouse Electric Corporation firmasında çalışan bilim
adamları,
*
H.B. Maynard,
*
Y.L. Schwab ve
*
G.J. Stegemerten
ilk kez MTM (Methods-Time Measurement) metodunun temel bilgilerini
tespit ettiler.
1948’de bu bilgiler değerlendirilip endüstride denendikten sonra “Factory
Management and Maintenance” dergisinde yayınlanmıştır. Böylece, ilk
kez, PMTS sistemi, tüm kullanıcılara sunulmuştur.
1963’de MTM’i yaymak ve kullanımı teşvik etmek amacıyla Alman MTM
Derneği kuruldu.
1965’de MTM Temel Değerler ve Çok amaçlı Değerler açıklanmıştır. Bu
uyarlaması MTM2 olarak bilinir.
Yararları
=========
*
Hareketlerin süre değerleri tablolarda mevcuttur. Süre ölçümüne
gerek yoktur.
*
Süre verileri universaldır.
*
Değişik işyerlerinde uygulanabilir. Hareketlerin süresi sabit
olduğundan, farklı iş yerlerinde aynı işin süresi eşit olur.
*
Sistem, dikkati metod üzerine çeker. Süre ölçmek gerekmez.
*
Diğer tekniklerden daha kusursuz ve kesindir. İş ölçümcünün
performans takdirine gerek yoktur.
*
Metod içindeki tüm vücut hareketleri kesin ve açık olduğundan
işçilerin yeni metod eğitimlerinde kullanılabilir.
*
Metod çok ayrıntılı incelendiğinden, metoddaki değişiklikler
anında fark edilir.
Sakıncaları
===========
*
Belli bir harekete ait süre kendinden önce gelen ve takip eden
hareketlerden etkilenebilir.
*
Çok tekrarlı işlerde kullanılabilir. Tekrarsız ve kafile işlerinde
kullanılamaz.
*
İşçinin kontrolu dışında bazı faktörler olabilir.
*
MTM-1
Temel Özellikleri
MTM (Methods Time Measurement), el ile yapılan herhangi bir işi, onu
yapmak için gerekli olan temel vücut hareketleri cinsinden analiz eden
ve söz konusu hareketlerin yapılarıyla hangi koşullar altında
yapıldıklarına göre önceden bir süre standardı getiren bir yöntemdir.
MTM metodunda temel hareketleri birbirinden ayırmak ve temel
hareketlerin süresini tesbit etmek için çeşitli çalışma yerlerinde
endüstriyel iş akışları filme alınmıştır. Her temel harekete ait film
kareleri yani her temel hareketin başlangıcı ve bitişi sayılarak
gerçek süreler bulunmuştur.
MTM’in süre birimi TMU (Time Measurement Unit) olup,
1 TMU = 10-5 saat (0.036 sn = 0.0006 dk)
MTM sistemi, insan tarafından yapılan herhangi bir işin ölçümüne esas
olan temel çalışma hareketlerini ve bu hareketlerin gerçekleştirilmesi
için gerekli olan normal süre değerlerini sağlamaktadır.
MTM sistemleri;
i. MTM Temel Bilgiler (MTM1)
ii. MTM Standart Bilgiler (MTM2)
iii. Universal Analiz Sistemleri
iv. Tek ve Küçük Seri Üretim Sistemleri
MTM1 Hareketleri
MTM1 hareketleri, Temel Hareketler, El İle Yapılan Diğer Temel
Hareketler, Zihinsel Fonksiyonlar ve Vücut Hareketleri olmak üzere 4
kategoride toplanır. Yapılan araştırmalardan tespit edildiğine göre,
hareketlerin %85’i 5 temel hareketten oluşmaktadır.
Tablo-12.2. MTM1 Hareketler
Kategori
Hareket
Temel Hareketler
Uzanmak
Tutmak
Getirmek
Yerleştirmek
Bırakmak
El İle Yapılan Diğer Hareketler
Bastırmak
Ayırmak
Döndürmek
Zihinsel Fonksiyonlar
Göz Kaydırmak
Kontrol Etmek
Okumak
Yazmak
Vücut Hareketleri
Vücut Eksenini Kaydırmadan
Ayak Hareketi
Bacak Hareketi
Vücut Eksenini Kaydırarak
Yan Adım
Vücudu Döndürme
Yürümek
Vücut Eksenini Eğerek
Eğilmek ve Doğrulmak
Çömelmek ve Doğrulmak
Diz Çökmek ve Doğrulmak
İki Diz Üzerine Çökmek ve Doğrulmak
Oturmak ve Kalkmak
Temel Hareketler
================
1. Uzanmak
Uzanmak (Reach) (R), elin veya parmağın belli veya belirsiz bir hedefe
doğru hareketidir. Hareketin süresi,
*
Hareketin türü
*
Hareket uzaklığı
*
Hareket (akışının ) tipi
Hareketin türü, ulaşılmak istenen cismin yapısı, durumu ve konumu ile
ilgili faktördür. Bu kendi içinde 5 sınıfa ayrılır.
A : Sabit bir noktada ya da diğer elde duran veya diğer elin altında
bulunan bir cisme uzanmak
*
Diğer elin üzerinde tek başına duran nesneye uzanmak
*
Diğer elin tuttuğu bir nesneye uzanmak
*
Belirli bir yerde tek başına duran nesneye uzanmak.
*
Bir alet kutusuna, bir montaj düzeneğine, bir makina koluna
uzanmak gibi.
B : Genel olarak, durduğu yer bilinen bir cisme uzanmak. Cismin yeri,
iş akışı gereği biraz değişebilir.
*
Tornavida, her çevrimde masanın üzerinde bırakılıyorsa,
tornavidaya uzanmak
*
Sürekli dönen montaj bandı üzerindeki cisme uzanmak
C : Diğer cisimlerde karışık vaziyette duran bir cisme uzanmak
D : Çok küçük ya da hassas tutuş gerektiren bir cisme uzanmak
C/D yüksek derecede kontrol sarfı gerektirir. C sınıfında, nesneler
seçilmek zorundadır.
*
Kutu içindeki bir vidaya uzanmak gibi.
D sınıfında, nesne ya çok küçüktür ya da dikkatli uzanma gerektirir.
*
3*3 mm kesitli bir parçaya uzanmak
*
Masa üzerinde duran bir jilete uzanmak
E : Eli, ortadan çekmek ya da bedenin dengesini sağlamak ya da bir
sonraki harekete hazırlanmak için belirsiz bir yere uzatma
*
Pres çalışmadan önce 30 cm geriye çekilmesi gibi
Uzanmak hereketi için gerekli süre, elin iki nokta arasında izlediği
gerçek yola, uzaklığa bağlıdır. Kat edilen yol yay şeklindedir, cm
olarak ölçülür.
Tabloda (Tablo-12.3) hareketlerin süreleri, 30 cm’ye kadar 2 cm
artışlarla, 80 cm’ye kadar ise 5 cm artışlarla verilmiştir.
Ölçülen hareketin uzaklığı ara değer (78 cm gibi) veya 80 cm’den büyük
(84 cm gibi) ise, interpolasyon veya ekstrapolasyon yapılabilir.

Tablo-12.3. Uzanmak (R) Hareketi Süreleri
Uzaklık (cm)
Zaman (TMU)
El Hareketli ise
A
B
C/D
E
A
B
2 /altı
2.0
2.0
2.0
2.0
1.6
1.6
4
3.4
3.4
5.1
3.2
3.0
2.4
6
4.5
4.5
6.5
4.4
3.9
3.1
8
5.5
5.5
7.5
5.5
4.6
3.7
10
6.1
6.3
8.4
6.8
4.9
4.3
12
6.4
7.4
9.1
7.3
5.2
4.8
14
6.8
8.2
9.7
7.8
5.5
5.4
16
7.1
8.8
10.3
8.2
5.8
5.9
18
7.5
9.4
10.8
8.7
6.1
6.5
20
7.8
10.0
11.4
9.2
6.5
7.1
22
8.1
10.5
11.9
9.7
6.8
7.7
24
8.5
11.1
12.5
10.2
7.1
8.2
26
8.8
11.7
13.0
10.7
7.4
8.8
28
9.2
12.2
13.6
11.2
7.7
9.4
30
9.5
12.8
14.1
11.7
8.0
9.9
35
10.4
14.2
15.5
12.9
8.8
11.4
40
11.3
15.6
16.8
14.1
9.6
12.8
45
12.1
17.0
18.2
15.3
10.4
14.2
50
13.0
18.4
19.6
16.5
11.2
15.7
55
13.9
19.8
20.9
17.8
12.0
17.1
60
14.7
21.2
22.3
19.0
12.8
18.5
65
15.6
22.6
23.6
20.2
13.5
19.9
70
16.5
24.1
25.0
21.4
14.3
21.4
75
17.3
25.5
26.4
22.6
15.1
22.8
80
18.2
26.9
27.7
23.9
15.9
24.2
Uzanmak hareketinin süresi, hareketin tipine bağlıdır.
Hareket Tipleri;
i. El genellikle hareketin başlangıcında ve sonunda duruş halindedir.
Uzanma hareketinin başlangıcında hızlanma ve sonunda duraklama
mevcuttur. Yani hareketin başında ve sonunda elin hızı sıfırdır
(Şekil-12.2).

Şekil-12.2. El Hareketinin Hızı
30 cm uzaklıktaki çalışma tezgahı üzerinde duran anahtara uzanma gibi.
ii. El, ya uzanmanın başlangıcında ya da sonunda hareket halindedir.
*
Bir nesnenin bir kutunun içine atılmasından sonra,
geciktirmeksizin, belli bir yere uzanma hareketi gibi.
iii. El, hareketin başlangıcında ve bitiminde hareket halindedir.
Hareketin sembolik yazılışı,
m
R
xx
m
Uzanmak hareketi öncesinde el hareketli (in motion) ise mRxx
sonrasında hareketli ise Rxxm hareket tipini gösteren m harfi kodda
yer alır.
*
30 cm uzaklıktaki çalışma tezgahı üzerinde duran civata anahtarına
uzanma ; R30B
*
Bir nesnenin bir kutunun içine atılmasından sonra atma hareketine
–hareketi geciktirmeksizin- uzanma hareketi ekleniyor ise; mR30A
*
Bir nesnenin bir kutunun içine atılmasından sonra-durmaksızın- 30
cm uzaklıktaki makina koluna asılmış bir uzanma hareketi ekleniyor
ise; mR30Am
*
30 cm uzaklıktaki bir makina koluna uzanma. Bu dokunmadan sonra
–hareketi geciktirmeksizin- hemen harekete devam edecektir; R30Am
I.Hareket tipi için, uzaklığa ve cismin konumuna (sınıf) bağlı olarak
hareketin süresi tabloda ilk 4 sütunda yer almaktadır.
R70A: 16.5 TMU
R70B; 24.1 TMU
R70E: 21.4 TMU
II. Hareket tipi için, A ve B sınıflarının süreleri son 2 sütunda yer
almıştır.
mR70A : 14.3 (R70Am)
mR70B : 21.4
C,D ve E sınıfları için, I. Tip için verilen sürelerden, B sınıfının
I-II. Tip süre farkı çıkartılarak belirlenir.
R70B : 24.1 TMU
mR70B : 21.4 TMU
m farkı: 2.7 TMU
R70C : 25.0 TMU,
m R70C : 25-2.7=22.3 TMU
R70E : 21.4 TMU,
mR70E : 21.4-2.7=18.7 TMU
III. Hareket tipi için , . . . mR farkı kadar daha azalır.
R70B : 24.1
m R70B 21.4 , m farkı 2.7 TMU
mR70Bm : 21.4-2.7=18.7
R70E : 21.4
m R70E 18.7
m farkı 2.7 TMU
mR70Em : 18.7-2.7=16.0
Örnek-12.1. R62B için interpolasyon yapılabilir (Şekil-10.3)
R60B : 21.2 TMU
R65B 22.6 TMU

Şekil-12.3. R62B için interpolasyon


R62B = 21,76 TMU
Örnek-12.2. mR62D değeri
mR60D değeri,
R60B : 21.2
m R60B 18.5
m farkı : 2.7 TMU
R60D: 22.3 TMU
mR60D: 19.6 TMU (22.3-2.7)
mR65D değeri;
R65B : 22.6 TMU
m R65B 19.9 TMU
m farkı 2.7 TMU
R65D: 23.6 TMU
mR65D: 20.9 TMU (23.6-2.7)
mR60D : 19.6 TMU
mR60D : 20.9 TMU
1 cm = (20.9-19.6)/5cm = 0.26 TMU
2 cm = 0.52 TMU
mR62D = 19.6+0.52 = 20.12 TMU
Örnek-12.3. 95 cm uzaklıktaki bir nesneye uzanma (R95B)

Şekil-12.4. R95B İçin Ekstrapolasyon


R95B = 31,1 TMU
2. Tutmak
Tutmak (Grasp)(G), elin veya parmakların bir veya birden fazla nesneyi
bir sonraki temel hareketi yapmak için kontrol altına almasıdır.
Tutma hareketinin süresi, tutmanın türüne, nesnenin durumuna nesnenin
formu ve ölçülerine bağlıdır.
G1: Kavrama
G1A : Nesne tek başına durmakta ve parmakların kapanmasıyla kolayca
tutulabilmektedir. G1A’dan önce uzanma hareketinin A veya B türü
yapılır.(2 TMU)
G1B : Çok küçük bir nesne (<=3*3 mm) veya düz bir yüzey üzerinde
uzanan bir nesnenin tutulmasıdır. (3.5 TMU)
G1C: Engelli kavrama. Nesne silindir biçimindedir. Bir yanından ve
altından engellenmektedir.
G1C1: 12-25 mm çaplı nesneler (7.3 TMU)
G1C2: 6-12 mm çaplı nesneler (8.7 TMU)
G1C3: 6 mm’den küçük çaplı nesneler (10.8 TMU)
*
Çalışma masasında duran bir tornavidayı tutmak G1A.
*
Düz yüzeyde duran bir toplu iğneyi tutmak G1B.
*
Kalemlikten bir kurşun kalemi tutmak G1C.
G2: Tekrar Tutma: Tutmayı düzeltmeye yarar veya yerleştirme için bir
ön hareket olarak değerlendirilir (5.6 TMU).
G3: Tutmayı diğer ele geçirme: Nesne bir elden diğerine verilir ve
nesneyi veren el nesne üzerindeki kontrolu bırakır. (5.6 TMU)
*
Bir vidanın sol elden sağ ele teslim edilişi
R20A : 7.8 TMU
G3 : 5.6 TMU
G4: Seçerek tutma : Diğer nesnelerle karışık duran ve bunların
arasından seçilerek tutulması gereken bir nesnenin tutulmasıdır.
Öncesinde her zaman C uzanma hareketi yapılmaktadır. Nesnelerin
ölçülerine göre 3 tür olabilir.
G4A : Parçanın boyutu 25*25*25 mm’den büyük (7.3 TMU)
G4B : Parçanın boyutu 6*6*3-25*25*25 mm arasında (9.1 TMU)
G4C: Parçanın boyutu 6*6*3 mm’den küçük (12.9 TMU)
G5: Dokunma : Parmakları kapamadan, sadece bir nesneye dokunmayla
diğer hareketi yapabilmek için nesne kontrol edilebiliyordur.
*
Çekmeceyi hareket ettirme (0 TMU)
*
Kafada bulunan bir bareti tutmak G1A
*
Masanın üzerinde tek başına duran 8 mm’lik açık ağızlı anahtarı
tutmak G1A
*
Elin yerini değiştirerek tornavida sapına olan tutuş mesafesini
kısaltmak G2
*
Preste basılmış bir parçayı diğer elden almak G3
*
Alet kutusunda bulunan 30*50 mm uzunluğunda bir pimi tutmak G4A
3. Bırakmak
Bırakmak (RL) (RELEASE), parmakların veya elin bir nesne üzerindeki
kontrolunun kaldırılmasıdır.
RL1 : Parmakları açarak bırakma (2 TMU)
RL2 : Dokunmayı keserek bırakma (0 TMU)
Bir aletle tutulan bir nesnenin üzerinden kontrolun kaldırılması bir
getirme hareketidir.
Birbirine geçmiş olan parçaları bırakırken, sallama veya sıyırma
sırasında bir gecikme oluyorsa, bunların ayrıca analiz edilmesi
gerekir.
*
G1 ile tutulmuş bir parçanın bırakılması RL1
*
Kullanıldıktan sonra bir penseyi bırakma RL1
*
Tuşu bastırdıktan sonra bırakma RL2
4. Getirmek
Getirmek (Götürmek)(Hareket Ettirmek) (M) (MOVE), bir veya bir çok
nesneyi parmaklarla veya elle belirli veya belirsiz bir yere
taşımaktır.
Getirmek hareketi;
*
Hareketin uzaklığına,
*
Hareketin türüne,
*
Hareket (akışının) tipine,
*
Kuvvet sarfına
bağlıdır.
Sembolik yazılışı,
m
M
30
m
B
06
Hareket
Tipi
Uzaklık
(cm)
Hareket
Türü
Hareket
Tipi
Ağırlık / Kuvvet
Hareketin uzaklığı, hareketin başlama ve bitiş noktası arasındaki
uzaklıktır.
Hareket türü
A : Bir nesneyi diğer ele veya bir dayanağa karşı götürmedir. Az
derecede kontrol sarfı gerektirir.
*
Bir nesneyi 30 cm uzaklıktaki bir dayanma düzeneğine karşı itmek
M2CA 9.6 TMU
B : Bir nesnenin yaklaşık veya belirsiz bir yere götürülmesidir. Orta
derecede kontrol sarfı gerektirir.
*
Nesneyi 20 cm uzaklıktan parça kutusuna getirmek M20B 10.5 TMU
C. Nesneyi kesin bir yere hareket ettirmektir. Yüksek derecede kontrol
sarfı gerektirir. Hedef kesinliği 12-25 mm arasındadır.
*
Tornavidanın civata yarığına getirilmesi
*
Bir fişin prize götürülmesi
*
Pim ucunun, iç çapı 5 mm’den büyük olan düzeneğe götürülmesi
Kuvvet Sarfı, bir nesnenin kaldırılmasında, itilmesinde veya
çekilmesinde o nesnenin ağırlığı, getirme hareketini geciktirir.
Kuvvet sarfı ;
i. Nesneyi Kaldırmak (nesnenin ağırlığı)
ii. Nesneyi itmek veya çekmek (nesnenin sürtünmesi)
olmak üzere 2 türdür. Kuvvet Sarfı 2 bileşenlidir.
Statik : Ağırlığın kontrol altında (ilk kez) alınmasıdır (SC). Statik
bileşende, hareket yoktur, adalenin kasılması konusudur. Nesne sabit
konumda (zemin üzerinde olması gibi) ise, önce nesnenin kontrol altına
alınması gerekir.
Hareketsiz konumda iken, bir nesnenin kontrol altına alınması süresi,
ağırlığa bağlı olarak tabloda verilmiştir (Statik Sütunu).
Dinamik: Ağırlığı kontrol altında (götürme esnasında) tutmaktır.
Dinamik bileşen, bir nesnenin ağırlığının hareket esnasında kontrol
altında tutulmasıdır.
Ağırlığa bağlı olarak bulunan TMU değeri, dinamik faktör (w) ile
çarpılır (Tablo-12.4).
*
4 kg ağırlığındaki bir kutu bir elle 60 cm yüksekliğinde bir
çalışma masasına konacaktır.
SC4 : 2.8 TMU
M60B4 : 21.8 TMU
(M60B4=M60B*(4 kg için W )= 20.4*1.07=21.8 TMU)
Ağırlık 2 elle yapılıyor ise, ağırlık değerinin yarısı alınır.
*
16 kg ağırlığında olan bir makina parçası, bağlama yerinden
söküldükten sonra 2 elle tutularak alet dolabına konacak (70 cm)
SC 16/2 : SC8 : 5.8 TMU
M70B 16/2 : M70B8 : M70B*(8 kg için W)=22.8*1.17=26.7 TMU
Eğer bir nesne itilecek veya çekilecek ise, ağırlık kaldırma yerine
sürtünme (direnci) dikkate alınır.
Direnç=ağırlık*Sürtünme Katsayısı
Sürtünme Katsayısı;
*
Tahtanın tahtaya veya metale sürtünmesi 0.4,
*
Metalin metale sürtünmesi 0.3
olarak alınır.
*
20 kg ağırlığında bir sandık bir metal yüzeyde itilecektir (50
cm.)
Kuvvet Sarfı=20 kg*0.4=8 kg
M50B8=18*1.17=21.1 TMU
*
6 kg ağırlığında bir piston bir silindirden yukarı çıkarılacak (30
cm) ve daha sonra yan tarafa (30 cm) konacaktır.
SC6 : 4.3 TMU
M30B6 Piston Silindirden : 14,9 TMU
M30B6 Piston Yan Tarafa : 14,9 TMU
Toplam : 34.1 TMU
M30B6=M30B*(6 kg için W)=13.3*1,12=14,896 TMU
Tablo-12.4. Getirmek (M) Hareketi Süreleri
Uzaklık
SINIFLAR
El Hareketi
AĞIRLIK PAYI
(cm)
A
B
C
B
Ağırlık
Statik
Dinamik
2
2.0
2.0
1.7
1.7
1
0.0
1.00
4
3.1
4.0
4.5
2.8
2
1.6
1.04
6
4.1
5.0
5.8
3.1
4
2.8
1.07
8
5.1
5.9
6.9
3.7
6
4.3
1.12
10
6.0
6.8
7.9
4.3
8
5.8
1.17
12
6.9
7.7
8.8
4.9
10
7.3
1.22
14
7.7
8.5
9.8
5.4
12
8.8
1.27
16
8.3
9.2
10.5
6.0
14
10.4
1.32
18
9.0
9.8
11.1
6.5
16
11.9
1.36
20
9.6
10.5
11.7
7.1
18
13.4
1.41
22
10.2
11.2
12.4
7.6
20
14.9
1.46
24
10.8
11.8
13.0
8.2
22
16.4
1.51
26
11.5
12.3
13.7
8.7
28
12.1
12.8
14.4
9.3
30
12.7
13.3
15.1
9.8
35
14.3
14.5
16.8
11.2
40
15.8
15.6
18.5
12.6
45
17.4
16.8
20.1
14.0
50
19.0
18.0
21.8
15.4
55
20.5
19.2
23.5
16.8
60
22.1
20.4
25.2
18.2
65
23.6
21.6
26.9
19.5
70
25.2
22.8
28.6
20.9
75
26.7
24.0
30.3
22.3
80
28.3
25.2
32.0
23.7
Hareket (akış) tipi
i. El, hareketin başlangıcı ve bitişinde hareketsiz
ii. El, hareketin başlangıcında veya bitişinde hareketli
iii. El, hareketin başlangıç ve bitiminde hareketli.
Tabloda, el hareketli ise, B hareket türü için verilmiştir.
M60B :20.4 TMU
mM60B: 18.2 TMU
m Farkı: 2.2 TMU
mM60Bm :16.0 TMU (18.2-2.2)
M30C: 15.1 TMU
mM30C: 11.6 TMU (15.1-3.5)
(M30B: 13.3 , mM30B:9.8 m farkı=3.5)
*
30 cm uzaklıktaki kutuda karışık durumda bulunan M6*20’lik
civataya uzanmak, bunu tutmak ve 30 cm’den diğer ele vermek
R30C
G4A
M30A
RL1
*
40 cm uzakta 30 kg ağırlığındaki bir kutuyu iki elle alınız ve
bunu 60 cm uzaklıktaki konveyöre bırakınız.
R40B
G1A
SC15
M60B15
RL1
5. Yerleştirme
Yerleştirmek (Position) (P), bir nesneyi, parmaklarla veya elle diğer
bir nesnenin içine koymak veya başka birine bitiştirmektir.
Yerleştirme,
i. İçine geçirme : Bir nesneyi diğerinin içine geçirme
ii.Bitiştirme: Bir nesneyi diğer birine doğru itmek, bitiştirmek veya
üstüne koymak.
i. Birbirinin İçine geçirmek : Birbirinin içine geçirme sırasında,
hareket safhaları, eksenleme, yönlendirme ve iç içe geçirmedir.
Eksenleme, yerleştirmek iki nesnenin ortak eksenini bulabilmek
amacıyla esas yerleştirmeden önce yapılır. Bu, paralel kaydırma
ve/veya doğrultma hareketiyle elde edilir.
Yönlendirme, iki nesnenin kesitinin üst üste gelebilmesi eksenlemeden
sonra yapılır.
İçi içe geçirme, yerleştirecek nesnelerin iç içe sokulmasıdır.
Yerleştirme,
*
Geçme sınıfı,
*
Simetri şartları
*
Manipulasyon (uygulama)
etkenlerine bağlıdır.
Sembolik yazılışı
P
1
S
D
Geçme Sınıfı
(1/2/3)
Simetri Şartları
(NS/SS/S)
Manipulasyon
(D/E)
1. Geçme Sınıfı (Tolerans)
P1 : Gevşek Geçme : Basınç gerekmez. Parçalar ayrılıp düşebilir. Bir
pulu vidaya, açık ağızlı anahtarı somuna, kalemi kalemtraşa
yerleştirilmesi gibi.
P2 : Kaygan Geçme : hafif basınç gerekir. Parçalar ayrılıp düşmez.
Tornavidanın vida yarığına, somunu vidaya, fişi prize, emniyet
anahtarını anahtar deliğine yerleştirme gibi.
P3 : Sıkı Geçme : Fazla basınç gerekir. Parçalar el ile iç içe
bastırılır.
Not : Geçme derinliği max 2.5 cm’dir. Geçme derinliği daha fazla ise,
fazla kısım ilave hareketle (getirme) dikkate alınır.
*
Bir civatayı boş geçmeyle 6 cm’lik deliğe, dayanağa kadar sokmak
M30C
Deliğe
15.1
P1SE
5.6
M4A
İtmek
3.1
23.8 TMU
2. Simetri Şartları
S : Tam Simetrik (S, Symmetrical) : nesnelerin kesitleri her durumda
yerleştirmeye imkan verir. Yönlendirme gerektirmez. (Eksenleme+İç içe
geçirme)
SS : Yarı Simetrik (SS, Semi-Symmetrical) : Nesnelerin kesitleri bir
çok durumda yerleştirmeye imkan verir. Yönlendirme için 45‘lik bir
döndürme açısı gerekir. +3.5 TMU süre ilavesi gerekir.
NS : Simetrik Olmayan (NS, Non-Symmetrical) : Nesnelerin kesitleri
sadece bir durumda yerleştirmeye imkan verir. Yönlendirme için ort 75‘lik
bir döndürme açısı kabul edilir. +4.8 TMU süre ilavesi gerekir.
3. Manipulasyon: Nesnelerin formlarından, niteliklerinden
ağırlıklarından ve de çalışma şartlarından oluşan süre ihtiyacını göz
önünde bulundurmadır.
Manipulasyon, E (Easy) (Kolay), D (Difficult) (Zor) olmak üzere 2
zorluk derecesi vardır.
D, E+5.6 TMU’dur (Tablo-12.5).
*
Fişi prize sokma P2SSE
*
Motora bir distribütör kapağı yerleştirmek P2SSE
*
Alyen anahtarını alyen civatasına sokmak P2SSE
*
Kablo ucunu bir deliğe sokmak P1SD
Tablo-12.5. Yerleştirmek (P) Hareketi Süreleri
Geçme
Simetri
Manipulasyon
Sınıfı
Şartları
Kolay
Zor
P1
S
5.6
11.2
(gevşek)
SS
9.1
14.7
NS
10.4
16.0
P2
S
16.2
21.8
(Kaygan)
SS
19.7
25.3
NS
21.0
26.6
P3
S
43.0
48.6
(Sıkı)
SS
46.5
52.1
NS
47.8
53.4
ii. Bitiştirme : Bir nesnenin diğer bir nesneye doğru itilmesi,
bitiştirilmesi veya üstüne konmasıdır.
Geçme Sınıfı : Bitiştirme toleransı kabul edilir.
Sınıf
Bitiştirme Toleransı
P1
 6.0 mm
P2
1.5 mm
P3
0.4 mm
Simetri şartları ve manipulasyon, birbirinin içine geçirmede
kullanılan kriterlere göre yapılır.
12.4. MTM 2 - Standart Bilgiler Sistemi
12.4.1. Tanım
MTM Standart Bilgileri (MTM2), MTM1’den geliştirilmiş bir sistemdir.
Bu sistem diğer bütün önceden belirlenmiş hareket zaman sistemleri ile
iş metod planlaması ve zaman tesbiti için, el ile yapılan işlerin
analizine hizmet vermektedir. MTM1 metoduna karşılık MTM2 analiz yapma
süresinden tasarruf sağlamaktadır. MTM1’deki ilk 5 temel hareket
birleştirilerek 2 harekete dönüştürülmüş, ayrıca diğer hareketler de
basitleştirilmiştir.
MTM Temel Metodu ile iş akışları süre değerleri taşıyan temel
hareketlere ayrılmıştır. İş akışlarının MTM Temel Metoduna uygun
olarak temel hareketlere ayrılması, zamanların doğruluğu açısından
yüksek derecede kesinlik sağlar, ancak analizin yapılma süresini
arttırır. Normal şartlar altında bu tür zaman sarfı, sadece büyük seri
üretimlerde göz ardı edilebilir. Küçük seri üretim yapan işletmelerde
uzun çevrimli iş akışlarında ve süre hesaplarında MTM Temel Metodu ile
analiz yapmak çok masraflıdır.
MTM Standart Bilgiler Sistemi, el ile yapılan her işin yapılabilmesi
için gerekli olan temel hareketleri bölümlerine ayıran bir metotdur.
Her bir bölüm önceden belirlenen norm değerlerini içermektedir. Norm
süre değeri, temel hareketlerin ve etkenlerin sayısı ve yapısı ile
tespit edilir.
12.4.2. Temel Hareketler
MTM Standart Bilgiler sisteminde hareketler;
*
Almak,
*
Yerleştirmek,
*
Genel Değerler,
*
Vücut Hareketleri
olmak üzere 4 kategoride toplanmıştır. Hareketlerin sembolik yazılış
şekli,

şeklindedir.
12.4.2.1. Almak
Almak (A) : Bir veya birçok nesneye uzanmak, nesnenin kontrolunu
sağlamak ve bunu daha sonra tekrar bırakmak için yapılan harekettir.
Almak hareketinin kontrol derecesi, tutmanın çeşidi, nesnenin veya
nesnelerin durumu ve nitelikleri ile belirlenir (Tablo-12.6).
Tablo-12.6. Almak Hareketinin Süreleri
Temas
Kolay
Orta
Zor
Avuç Dolusu
Uzaklık
AKE
ALE
1 El
2 El
1 El
2 El
İstiflenmiş
Karışık
(cm)
AKZ
ALZ
AME
AMZ
ASE
ASZ
AHG
AHV
2
2
6
8
11
13
27
16
33
5
4
8
10
13
17
31
18
35
15
9
13
14
18
21
35
23
40
30
13
17
18
22
25
39
27
44
45
17
21
23
26
29
44
31
48
60
21
25
27
30
33
48
35
53
75
26
30
31
35
38
52
40
57
Temas (AK_XX) : Dokunma ile bundan sonra gelen bir işin yapılabilmesi
için bir nesne üzerinde kontrolun sağlanmasıdır.
Kolay (AL_XX) : Yalnız bulunan ve kolay tutulabilen nesnenin
tutulmasıdır.
Orta (AM_XX) : Çok ufak bir nesnenin veya düz bir yerde bulunan yassı
bir nesnenin tutulmasıdır.
Zor (AS_XX) : Diğer nesnelerle karışmış bir nesnenin aranarak ve
seçilerek tutulması veya bir taraftan ve alttan engellenmiş silindir
bir nesnenin tutulmasıdır.
İstiflenmiş (AHG_XX) : En azından iki yan yana duran veya üst üste
dizilmiş nesnelerin aynı anda bir el ile tutulmasıdır.
Karışık (AHV_XX) : Bir çok karışık duran nesnelerin bir elle veya iki
elle aynı zamanda tutulmasıdır.
Dört tür hareketin uygulamasının tek veya iki elle olduğunu belirtmek
için hareket uzaklığı belirtiminden önce tek el için E ve iki el için
Z harfi kullanılır.
*
Diğerleri ile karışık durumda olan bir vida almak (hareket
uzunluğu 40 cm)
ASE45
*
Bir kutu içinde karışık durumda bulunan vidalardan bir avuç dolusu
almak (hareket uzunluğu 30 cm)
AHV45
gibi.
12.4.2.2. Yerleştirmek
Yerleştirmek (P), bir veya bir çok nesneyi el veya parmaklar ile
götürüleceği belli veya belirsiz (tahmini) bir yere hareket ettirme
işidir.
Yerleştirmek hareketinin belirleme yeri yerleştirme veya bitiştirme
noktasının durumu ile ilgilidir. Buna göre yerleştirme hareketinin
türleri;
PA_XX : Bir nesneyi diğer ele götürmek ve bununla nesnenin kontrolunu
sağlamak (nesne diğer ele verilmeyecektir),
PU_XX : Bir veya birçok nesneyi belli belirsiz bir yere veya dayanağa
götürmek,
PL_XX : Bir veya iki nesneyi yerleştirme yerine gevşek yerleştirmek,
PE_XX : Bir veya iki nesneyi yerleştirme yerine sıkı yerleştirmek
şeklindedir. Kodlamanın üçüncü yerindeki E ve Z harflerinin anlamı
yerleştirme hareketinde almak hareketindekinden biraz farklıdır. E
veya Z, PA_ ve PU_ hareketlerinde ellerin sayısını, PL_ ve PE_
hareketlerinde ise yerleştirme noktası sayısını göstermektedir
(Tablo-12.7).
Tablo-12.7. Yerleştirmek Hareketinin Süreleri
Belirsiz
Gevşek
Sıkı
Uzaklık
Diğer Ele
Bir Yer
1 Nokta
2 Nokta
1 El
2 El
(cm)
PAE
PUE-PUZ
PLE
PLZ
PEE
PEZ
2
4
2
8
13
18
34
5
7
5
11
16
21
38
15
11
9
16
21
26
43
30
15
13
21
26
31
48
45
19
17
26
31
36
53
60
22
20
31
36
41
58
75
26
24
36
42
47
63
*
Bir nesneyi gevşek geçme ile yerleştirmek (hareket uzunluğu 35 cm)
PLE30 (21 TMU)
*
Bir nesneyi iki elle tahmini bir yere yerleştirmek (hareket
uzunluğu 55 cm)
PUZ60 (20 TMU)
12.4.2.3. Genel Değerler
Genel Değerler (G), başka temel hareketlerin ve ek etkenlerin
bulunması için gereken baz değerlerdir (Tablo-12.8).
Tablo-12.8. Genel Değerler (G) Süreleri
Hareket
Tür
KOD
Süre (TMU)
Ağırlık İlavesi (GGZ)
kg başına ilave
GGZ
1
Sonradan Tutmak (GNV)
GNV
6
Teslim Etmek
GNV
6
Durmak
GNV
6
Kuvvet Kullanımı (GK)
Küçük
GKK
11
Büyük
GKG
16
Ayırmak (GT)
Sıkı Geçmiş
GTE
8
Çok Sıkı Geçmiş
GTF
23
Döndürmek (GD)
90 ‘den küçük açılı
GDK
4
90 ‘den büyük açılı
GDG
7
Her Tur İçin
GDT
16
Krank Döndürmesi (GR)
Başlama ve durma
GRS
5
Sürekli Devir
GRU
14
Görüş Fonksiyonları(GB)
Göz Kaydırma
GBV
4
Kontrol Etmek
GBP
7
Ağırlık İlavesi (GGZ) : Eğer kuvvet sarfı 1 kg’dan fazla ise
yerleştirme, döndürme ve çevirme hareketlerine ek olarak kg başına 1
TMU eklenir.
Sonradan Tutmak (GNV) : Bir nesne üzerinde kontrolu kaybetmeden
nesnenin kontrol noktasını değiştirmektir.
Teslim Etmek (GNV): Bir nesne üzerinde yapılan kontrolun bir elden
diğer ele nakledilmesidir.
Durmak (GNV): Kuvvetin geri dönmesiyle sabit kuvvet seviyesinde ortaya
çıkan minimum tutma zamanıdır.
Her 3 hareket de 6 TMU sürelidir.
Kuvvet Kullanımı (GK) : Her bir vücut parçası tarafından kayda değer
bir hareket meydana getirmeden uygulanabilen adale kuvvetinin
kullanılmasıdır. GKK küçük kuvvet kullanımı 11 TMU, GKG ise büyük
kuvvet kullanımı ise 16 TMU’dur.
Ayırmak (GT) : İki nesne arasındaki bağlantıyı ortadan kaldırmak için
elle veya parmaklarla yapılan harekettir. Bu sırada mevcut olan direnç
aniden yok olmaktadır. Sıkı geçmiş bir nesneyi ayırmak (GTE) 8 TMU,
çok sıkı geçmiş bir nesneyi ayırmak (GTF) ise 23 TMU’dur.
Döndürmek (GD) : Boş veya dolu elin bilek veya dirsek arası uzunluk
ekseni etrafındaki hareketidir (el döndürmesi).
GDK, 90 ‘den küçük açılı döndürmeler için 4 TMU,
GDG, 90 ‘den büyük açılı döndürmeler için 7 TMU,
GDT, döndürme hareketi yapılan her tur için 16 TMU
uygulanır.
Krank Döndürmesi (GR) : Bir nesnenin el veya parmaklar ile daire
şeklinde yarım dönüşten fazla dönmesini sağlayan bir döndürme
hareketidir.
GRS, çalıştırma veya durdurma işlemi için yapılan krank döndürmesi
hareketidir.
GRU, sürekli devir ettirilen krank döndürmesi hareketidir.
Görüş Fonksiyonları (GB) : Göz Kaydırma (GBV), bakışın bir yerden
başka bir yere çevrilmesi için gözlerin hareket ettirilmesidir.
Kontrol (GBP), normal görüş sahası içinde bir nesnede kolayca ayırt
edilebilen farklı karakteristiklerin tesbit edilmesi için, gözlerin
zihni tahmin gücüne bağlılığı ile uyum sağlamasıdır.
10.4.2.4. Vücut Hareketleri
Ayak Hareketi (KVF) : Ayak hareketi, gövde eksenini oynatmadan ayak
veya bacak hareketinin herhangi bir yöne doğru, ayağın, bacağın veya
dizin belli bir yere hareketi olup 9 TMU’dur (Tablo-12.9).
Tablo-12.9. Vücut Hareketleri (K) Süreleri
Hareket
Tür
KOD
Süre (TMU)
Ayak Hareketi (KVS)
Ayak veya bacak hareketinin
KVF
9
Vücudun Yerini Değiştirmek (KV)
Adım,yan adım, vücut döndürme
KVS
17
Eğilme, Çömelme
KVB
61
Oturmak ve Kalkmak (KS)
Normal oturmak
(Çalışma yüksekliği 8500 mm)
KSN
108
Oturarak/ayakta Durarak Çalışma
(Çalışma yüksekliği 1000 mm)
KSS
246
Adım,yan adım, vücut döndürme (KVS) : Adım, yan adım, vücudun
döndürülmesi hareketleri, bir adımın atılmasında vücut ekseninin
istenilen bir yöne itilmesini veya döndürülmesini sağlayan
hareketlerdir.
Eğilme, Çömelme (KVB) : Eğilme, çömelme, bir diz çökme, diz çökme ve
doğrulma hareketlerinde vücudun bu hareketler sırasında aynı anda veya
aynı anda olmadan bir diz üzerine öne doğru eğilmesi ve tekrar
doğrulmasıdır.
Oturmak ve Kalkmak (KS) : Oturmak ve kalkmak bir vücut hareketidir. Bu
hareketler bir yere oturmayı ve bir yerden kalkmayı içermektedir. Bu
hareketlere yardımcı hareketler de dahildir.
KSN, çalışma yüksekliği 850 mm olan iş yerinde oturma ve kalkma,
KSS, hem oturarak hem de ayakta çalışılabilen, çalışma yüksekliği 1000
mm olan bir iş yerinde oturma ve kalkmadır.
12.5. Alıştırmalar
Aşağıda belirtilen faaliyetler için MTM1 kod ve süresinin bulunuz.
1. 30 cm uzaklıktaki kutuda karışık durumda bulunan M6*20’lik civataya
uzanmak, ve 30 cm’den diğer ele vermek.
2. 50 cm uzaklıkta 2 kg ağırlığında bir gövdeye uzanmak, onu 45 cm
uzaklıktaki bir kutuya götürmek ve bırakmak.
3. 40 cm uzaktan ıstampanın üzerindeki damgayı almak ve 30 cm uzakta
A4 ebatındaki sayfaya götürmek.
4. 30 cm uzaklıktaki kablo ucunun diğer elden alınması ve 40 cm
çekilmesi
5. 30 cm uzaktaki hesap cetveline uzanmak ve bunu vücudun ortasına
getirmek (uzaklık 30 cm)
6. 20 cm uzaklıktaki 6 mm’lik rondelayı masadan almak ve bunu 30 cm
uzaktaki malafaya götürmek
7. Mikserin karıştırıcı çubuğunu (5kg) 50 cm uzaktaki boya kazanına
sokmak, daha sonra 16 cm uzaklıktaki çalıştırma düğmesine uzanmak ve
bunu harekete geçirmek için 1 cm bastırmak.
8. 30 cm uzakta yana duran bir çok matkap ucundan 8 mm.’lik ucu seçmek
ve 40 uzaktaki mandrene götürmek.
9. 40 cm uzakta 30 kg ağırlığındaki bir kutuyu iki elle alınız ve bunu
60 cm uzaktaki konveyöre götürünüz.
10. Sol el ile, sağ elin tuttuğu, yatık vaziyette bulunan bir deste
kağıdı (ölçü 70*100 cm ve 10 cm yükseklik) 30 cm’den uzanma ve 4
kg’lık bir dirençle iki elle birlikte 50 cm uzaktaki dayama gönyesine
götürmek.
11. 30 cm uzaktaki alet kutusunun ağzından tek bir parçayı (10*10*20
mm) almak ve diğer ele vermek (uzaklık 20 cm)
12. 30 cm uzaktaki bir kola uzanıp bunu 3 kg’lık kuvvet sarfıyla 20 cm
götürmek ve bırakmak.
13. 40 cm uzakta yalnız duran bir tükenmez kalemi sağ elle almak, 40
cm uzakta duran bir kağıda götürmek, 20*30 mm büyüklüğünde bir kareyi
işaretlemek, tükenmezi 40 cm uzağa bırakmak.
14. M6*20’lik bir vidayı 40 cm uzaktaki bir kutudan alınız. 30 cm
uzaktaki somuna götürüp 5 vidalama hareketiyle vidalayınız (parmak
hareketleri). Vidalamayı taklit ediniz, temel hareketlerin sıklığını
tesbit ediniz. Vidanın ağızlanması 2*M2B hareketiyle analiz edilir.
15. 20 cm uzakta yalnız duran bir kurşun kalemi alınız ve 30 cm
uzaktaki kağıda götürüp belli bir kelimenin altını çizip tekrar 30 cm
geriye götürüp bırakınız.
16. 50 cm uzakta konveyörün üzerindeki 15 kg’lık bir kutuyu sapından
iki elle tutarak kaldırmak, 40 cm uzaktaki bir tezgaha götürüp üzerine
koymak, oradan 30 cm uzaktaki dayama düzeneğine iki elle itmek (direnç
5 kg) ve bırakmak
17. 30 cm uzaktaki tezgahın üstünde duran bir nesneye uzanmak ve onu
45 cm itmek.
18. A4 büyüklüğündeki bir kağıdı masanın üstünde önünüze yanlamasına
koyunuz, bir defa enine katlayınız (masanın üstünde durmak şartıyla)
ve bırakınız.
Analiz başlangıcı : Uzanmak
Analiz sonu : Bırakmak
Bütün uzaklıkları kendiniz tesbit ediniz.
19. 80 cm uzakta bir kutudan bir rondelayı almak ve 26 cm uzaktaki
yuvaya yerleştirmek (0.5 mm.’lik boşluk). 24 cm uzakta yalnız duran
bir pimi 8mm alma ve 24 cm uzaktaki rondelaya yerleştirmek ve
bırakmak.
20. 28 cm uzaktaki bant makinasının koluna uzanmak ve kolu 1.8 kg’lık
bir direnç ile dayanağa gelene kadar 20 cm öne çekmek ve bırakmak.
21. 60 cm eninde ve 100 cm uzunluğunda bir kumaş parçasını iki elle
tutma, birbirinden 50 cm ayrı olan iki noktaya 60 cm uzaklıktan
getirme (tolerans 1 mm), bitiştirme ve bırakma.