10 Sygn Akt VI ACa 376/09 WYROK W

10 sygn. akt vi aca 376/09 ----------------------- wyrok w imieniu rzeczypospolitej polskiej dnia 27 października 20

10
Sygn. akt VI ACa 376/09
-----------------------

WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 27 października 2009 r.
Sąd Apelacyjny w Warszawie VI Wydział Cywilny w składzie:
Przewodniczący – Sędzia SA – Maciej Kowalski
Sędzia SA – Jerzy Paszkowski
Sędzia SO del. – Jacek Sadomski (spr.)
Protokolant – sekr. sądowy Edyta Kaczmarek
po rozpoznaniu w dniu 27 października 2009 r. w Warszawie
na rozprawie
sprawy z powództwa A. G.
przeciwko J. S.
o zapłatę
na skutek apelacji pozwanej
od wyroku Sądu Okręgowego w Warszawie
z dnia 19 grudnia 2008 r.
sygn. akt III C 1134/06
oddala apelację.
Sygn. akt VI A Ca 376/09
Uzasadnienie
Pozwem wniesionym w tej sprawie powód A. G. domagał się, po
ostatecznym sprecyzowaniu powództwa, zasądzenia na swoją rzecz tytułem
zachowku od pozwanej J. S. kwoty 186.450 zł wraz ustawowymi odsetkami
od dnia wyrokowania do dnia zapłaty. W uzasadnieniu pozwu wskazał, że
jest wnukiem spadkodawcy M. Rz., który w testamencie notarialnym
wydziedziczył swoją córkę, a matkę powoda M. G. Ponadto wskazał, że w
skład spadku po M. Rz. wchodzi własnościowy lokal mieszkalny nr […]
przy ul. […] w W. o wartości ok. 300.000 zł.
Pozwana J. S. wniosła o oddalenie powództwa wskazując, że żądanie
zapłaty zachowku sprzeczne jest z zasadami współżycia społecznego i
tym samym stanowi nadużycie prawa w rozumieniu art. 5 k.c. Ponadto
podniosła, że wartość nakładów poczynionych na lokal mieszkalny nr […]
przy ul. […] w W. przewyższa wartość tej nieruchomości.
Wyrokiem z dnia 19 grudnia 2008 r. Sąd Okręgowy w Warszawie uwzględnił
powództwo i zasądził od J. S. na rzecz A. G. kwotę 186.450 zł z
ustawowymi odsetkami od dnia 19 grudnia 2008 r. do dnia zapłaty. W
pozostałym w zakresie, w którym powód cofnął powództwo, sąd umorzył
postępowanie.
Powyższe rozstrzygnięcie oparte zostało na następujących ustaleniach
faktycznych dokonanych przez sąd pierwszej instancji.
Spadek po M. Rz. zmarłym dnia […] 2006r. w W. na podstawie testamentu
notarialnego (Rep. A. Nr […]) nabyła w całości J. S., konkubina M. Rz.
W testamencie tym M. Rz. wydziedziczył swoją córkę M. G. z powodu
uporczywego niedopełniania względem niego obowiązków rodzinnych przez
21 lat, brak zainteresowania jego osobą, brak jakichkolwiek kontaktów
rodzinnych, pomocy materialnej i opieki w okresie nieuleczalnej
choroby wieńcowej w okresie od 1980-1985. Zstępnym M. G. jest powód A.
G.
J. S. poznała M. Rz. gdy miała 18 lat, we wrześniu 1980 r. Wkrótce
jako konkubenci zamieszkali oni w mieszkaniu przy ul. […] w W. Wówczas
M. Rz. pracował w przychodni jako lekarz, nie prowadził prywatnej
praktyki lekarskiej, natomiast pozwana pracowała chałupniczo jako
dziewiarka. M. G. utrzymywała z ojcem kontakt telefoniczny, który
jednak nie zawsze chciał z nią rozmawiać, bardzo sporadycznie go
odwiedzała. Powód nie utrzymywał kontaktów z M. Rz.
W lutym 2001r. M. Rz. sprzedał przysługujące mu spółdzielcze
własnościowe prawo do lokalu mieszkalnego nr […] przy ul. […] w W. za
kwotę 225.000 zł. Następnie w dniu […] 2001 r. zakupił spółdzielcze
własnościowe prawo do lokalu mieszkalnego nr […] przy ul. […] w W. o
powierzchni 49,90 m2 za cenę 177. 500 zł. Do lokalu tego przeprowadził
się razem z J. S. Lokal ten był zdatny do natychmiastowego
zamieszkania. Pozwana wraz z M. Rz. nie wykonywali generalnego remontu
w lokalu, z biegiem czasu jedynie odświeżyli go, zostały także
wymienione rury. Pozwana wraz z M. Rz. prowadzili wspólne gospodarstwo
domowe. Spadkodawca otrzymywał emeryturę w kwocie ok. 900 zł.,
natomiast pozwana uzyskiwała dochody z własnej działalności
gospodarczej, a po jej zlikwidowaniu w 2001r., prywatnie szyła
ubrania. J. S. sprawowała opiekę nad M. Rz., którego stan zdrowia z
uwagi na chorobę wieńcową stale się pogarszał. J. S. ze środków
zgromadzonych na własnej książeczce mieszkaniowej sfinansowała
operację M. Rz.
Pozwana nie poinformowała powoda ani jego matki o pobycie M. Rz. w
szpitalu. Zadzwoniła natomiast do M. G. z informacją o śmierci i
pogrzebie M. Rz. M. G. ani jej syn nie uczestniczyli w pogrzebie M.
Rz.
W skład spadku po M. Rz. wchodzi spółdzielcze własnościowe prawo do
lokalu mieszkalnego nr […] przy ul. […] w W. o wartości 372903 zł. Sąd
dokonując ustalenia co do wartości tego prawa oparł się na opinii
biegłego sądowego J. R. uznając tę opinię za rzetelną i sporządzoną
zgodnie z zasadami sztuki.
W świetle powyższych ustaleń sąd okręgowy uznał, że powodowi
przysługuje skuteczne roszczenie o zachowek. Jak wskazał, M. G. –
córka M. Rz. i matka powoda – w świetle art. 991 k.c. należy do kręgu
osób uprawnionych do zachowku po M. Rz. Jednakże wobec skutecznego
wydziedziczenia jej w testamencie notarialnym z dnia […] 2001r.
została pozbawiona tego uprawnienia. W tej sytuacji zgodnie z art.
1011 k.c. uprawnionym do zachowku jest powód jako zstępny
wydziedziczonej.
Gdyby M. G. nie została wydziedziczona jej zachowek odpowiadałby
połowie wartości udziału, który przypadłby jej przy dziedziczeniu
ustawowym. Zważywszy, że M. G. była jedynym spadkobiercą ustawowym M.
Rz., dziedziczyłaby po nim z mocy ustawy cały spadek. Tym samym połowa
wartości spadku stanowiłaby równowartość przypadającego jej zachowku.
Powołując się na orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 28 maja 1971 r.,
III CZP 5/71, sąd okręgowy wskazał, że udział spadkowy, który
przypadłby wydziedziczonej przypada jej zstępnemu – A. G.
Zgodnie z ustaleniami sądu pierwszej instancji w skład spadku po M.
Rz. wchodzi jedynie spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu
mieszkalnego nr […] przy ul. […] w W. Wartość tego prawa została
ustalona przez sąd na kwotę 372.903 zł. Tym samym połowa tej kwoty
stanowi sumę należną powodowi z tytułu roszczenia o zachowek.
Sąd pierwszej instancji nie podzielił zarzutów pozwanej, że od
wartości tak ustalonego zachowku należałoby odliczyć koszty, jakie J.
S. ponosiła na mieszkanie od 1982 r. do chwili śmierci M. Rz. W tym
zakresie sąd okręgowy wskazał, że na poczet zachowku zalicza się
jedynie darowizny uczynione na rzecz uprawnionego przez spadkodawcę
(art. 996 k.c.), a jeżeli uprawnionym jest zstępny spadkodawcy także
koszty wychowania oraz wykształcenia, jeżeli przekraczają przeciętną
miarę przyjętą w danym środowisku (art. 997 kc). Jak wskazał sąd
okręgowy w tym zakresie strona pozwana nie przedstawiła jakichkolwiek
dowodów, które pozwalały na uwzględnienie jakichkolwiek darowizn.
Wprawdzie w toku składania zeznań J. S. wskazała, że M. Rz. podarował
córce książeczkę samochodową jednakże poza tym twierdzeniem nie
przedstawiła na tę okoliczność żadnych dowodów. W końcu, jak wskazał
sąd pierwszej instancji, nie ma żadnych podstaw prawnych, aby należny
A. G. zachowek obniżyć o koszty związane z utrzymaniem mieszkania
stanowiącego jedyny składnik majątku spadkowego. W tym zakresie sąd
okręgowy wskazał, że pozwana przez wiele lat zamieszkiwała w lokalach
przy ul.[…] i […] i tym samym była zobowiązana do ponoszenia części
kosztów utrzymania tych lokali.
Sąd okręgowy nie podzielił również zarzutu pozwanej dotyczącego
sprzeczności żądania powoda z zasadami współżycia społecznego, a tym
samym nadużycia prawa podmiotowego do zachowku. Jak wskazał sąd
pierwszej instancji, sprzeczność z zasadami współżycia społecznego
zachodziłaby wówczas, gdyby w świetle reguł lub wartości moralnych
powszechnie społecznie akceptowanych żądanie zapłaty należności z
tytułu zachowku musiało być ocenione negatywnie. Dokonując osądu
roszczenia o zachowek w tym aspekcie, jak podkreślił sąd okręgowy,
trzeba mieć na uwadze, że prawa uprawnionego do zachowku przysługujące
mu ze względu na szczególny, bardzo bliski stosunek rodzinny
istniejący między nim a spadkodawcą, służą urzeczywistnieniu
obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma względem swoich
najbliższych oraz realizacji zasady, że nikt nie może na wypadek
swojej śmierci rozrządzić swoim majątkiem w sposób całkowicie dowolny.
Ponadto jak wskazał sąd okręgowy, pozwana w drodze spadkobrania
uzyskała istotną korzyść majątkową w postaci lokalu mieszkalnego w
ekskluzywnej części W. ([…]) o powierzchni blisko 50 m2, co w zasadzie
przekracza miarę przeciętnych potrzeb jednej osoby. Z tych również
względów nie jest możliwe skuteczne powoływanie się przez nią na
naruszenie zasad współżycia społecznego.
Apelację od powyższego wyroku złożyła pozwana, zaskarżając go w części
uwzględniającej powództwo i wnosząc o jego zmianę poprzez oddalenie
powództwa. Skarżąca zarzuciła wyrokowi naruszenie prawa materialnego,
to jest art. 1008 k.c. w zw. z art. 5 k.c. poprzez ich niewłaściwe
zastosowanie, a także błąd w ustaleniach faktycznych poprzez uznanie,
że nie zachodzą przesłanki do zastosowania art. 5 k.c.
Uzasadniając podniesione zarzuty skarżąca wskazała, że powód pomimo
przynależności do kręgu osób najbliższych spadkodawcy nie utrzymywał z
nim żadnych kontaktów. Tym samym nie zapewniał mu należytej opieki, do
czego obligowały go istniejące więzi rodzinne. Opiekę taką zapewniała
natomiast spadkodawcy pozwana jako jego konkubina. Taka postawa powoda
powinna być oceniona negatywnie w sensie norm moralnych i
obyczajowych. Ponadto, jak podniosła skarżąca, spadkodawca zamierzał
wydziedziczyć swoją najbliższą rodzinę i pozostawał w błędnym
przekonaniu, że wydziedziczenie córki stanowi w tym zakresie
wystarczające posunięcie. W końcu skarżąca podniosła, że zarówno córka
spadkodawcy, jak i jego wnuk nie byli obecni na jego pogrzebie. W
efekcie w ocenie skarżącej zgłoszone w tej sprawie roszczenie o
zachowek powinno być uznane za sprzeczne z zasadami współżycia
społecznego.
Skarżąca w uzasadnieniu apelacji wskazała również na fakt poniesienia
przez nią licznych i znacznych nakładów na nieruchomość stanowiącą
składnik masy spadkowej, które w istocie przewyższają wartość tej
nieruchomości. W końcu skarżącą wskazała, że nałożony na nią obowiązek
zapłaty jakiejkolwiek kwoty tytułem zachowku przekracza jej możliwości
finansowe i skutkować będzie koniecznością sprzedaży nieruchomości
wchodzącej w skład masy spadkowej. Pozbawi to skarżącą możliwości
racjonalnego i podstawowego zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych.
Sąd apelacyjny rozpoznając tę sprawę zważył, co następuje.
Apelacji pozwanej jest niezasadna i tym samym podlega oddaleniu.
Sąd apelacyjny podziela ustalenia faktyczne dokonane w tej sprawie
przez sąd okręgowy i przyjmuje je za własne. Podziela również, co do
zasady, choć w tym zakresie konieczne są pewne uzupełnienia, ocenę
prawną wyrażoną przez sąd I instancji.
Zgodnie z treścią art. 991 § 1 k.c. zstępnym, małżonkowi oraz
rodzicom, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się,
jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny
uprawniony jest małoletni, dwie trzecie wartości udziału spadkowego,
który by im przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś
wypadkach - połowa wartości tego udziału (zachowek).
Instytucja zachowku stanowi w pewnym sensie zastępczą formę
dziedziczenia osób, które dziedziczyłyby na mocy ustawy, gdyby nie
został sporządzony testament. Matce powoda, jako córce zmarłego i
jedynej spadkobierczyni ustawowej zmarłego, w przypadku gdyby doszło
do dziedziczenia ustawowego przysługiwałoby prawo do całości spadku po
M. Rz. w myśl art. 931 § 1 k.c. Wobec rozrządzenia testamentowego
dokonanego przez spadkodawcę całym swym majątkiem, na który składało
się w istocie spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu mieszkalnego
przy ul. […] w W., na rzecz J. S., zgodnie z art. 959 k.c. do spadku
powołana została pozwana, która z kolei zobowiązana była do zapłaty na
rzecz spadkobierczyni ustawowej należnego jej zachowku, zgodnie z
dyspozycją art. 991 § k.c.
W rozpoznawanej sprawie córka zmarłego M. G. została przez swojego
ojca wydziedziczona, a więc pozbawiona prawa do zachowku (art. 1008
k.c.). W takiej sytuacji, zgodnie z art. 1011 k.c. zstępni
wydziedziczonego zstępnego są uprawnieni do zachowku, chociażby
przeżył on spadkodawcę. Z przepisu tego wynika legitymacja czynna w
tej sprawie powoda – syna M. G. i wnuka M. Rz.
Dokonana w oparciu o opinię biegłego sądowego wycena wartości masy
spadkowej, na którą składało się spółdzielcze własnościowe prawo do
lokalu mieszkalnego, nie była przez strony kwestionowana. Również
prawidłowość dokonanej wyceny nie została zakwestionowana w apelacji.
Trafnie przy tym sąd okręgowy wartość tę ustalił według cen z daty
orzekania. Analogiczny pogląd wypowiedziany został przez Sąd Najwyższy
w uchwale z dnia 26 marca 1985 r. (III CZP 75/84), w której wskazano,
że wartość spadku ustala się wg cen z daty orzekania o roszczeniach o
zachowku.
Trafnie sąd okręgowy wskazał, że przy obliczaniu zachowku dolicza się
darowizny (art. 993 k.c.), a także poniesione przez spadkodawcę koszty
wychowania oraz wykształcenia ogólnego i zawodowego zstępnego (art.
997 k.c.). Pominął jednak sąd w poczynionych rozważaniach fakt, że
przy ustalaniu tzw. substratu zachowku należy brać pod uwagę czystą
wartość spadku, a więc uwzględnić również istniejące długi spadkowe.
Okoliczność ta nie miała jednak znaczenia dla rozstrzygnięcia tej
sprawy, gdyż w toku procesu nie wykazano, aby jakiekolwiek długi
spadkowe faktycznie powstały i obciążały masę spadkową. Ogólne zarzuty
formułowane w tym zakresie przez stronę pozwaną i dotyczące nakładów
poniesionych przez pozwaną na nieruchomość wchodzącą w skład spadku
nie zostały w żaden sposób wykazane. Co więcej, pozwana nawet nie
potrafiła wskazać poszczególnych, konkretnych nakładów poczynionych na
nieruchomość, a także określić ich wysokości. W tym zakresie, również
w skardze apelacyjnej, strona skarżąca ograniczyła się jedynie do
bardzo ogólnego podniesienia tej kwestii. Z tych względów sąd
pierwszej instancji zasadnie uznał w zaskarżonym wyroku, że
okoliczność poniesienia przez pozwaną nakładów przekraczających zwykłe
nakłady związane z bieżącym użytkowaniem nieruchomości nie zostały w
tej sprawie wykazane.
Zasadniczy zarzut podniesiony w apelacji dotyczył naruszenia przez sąd
okręgowy art. 5 k.c. poprzez odmowę uznania, że zgłoszenie przez
powoda roszczenia o zachowek stanowi nadużycie przysługującego mu
prawa podmiotowego, w szczególności pozostaje w sprzeczności z
zasadami współżycia społecznego.
Sąd apelacyjny w okolicznościach rozpoznawanej sprawy nie znajduje
podstaw do uwzględnienia tego zarzutu i uznania, że działanie powoda
czyniącego użytek z przysługującego mu prawa podmiotowego pozostaje w
sprzeczności z zasadami współżycia społecznego. Sprzeczność taka
mogłaby zachodzić wówczas, gdyby w świetle zasad lub wartości
moralnych powszechnie społecznie akceptowanych żądanie zapłaty
należności z tytułu zachowku musiało zostać ocenione negatywnie.
Rozważając to zagadnienie sąd pierwszej instancji trafnie podniósł, że
prawo uprawnionego do zachowku przysługuje mu ze względu na
szczególny, bardzo bliski stosunek rodzinny istniejący między nim a
spadkodawcą i w istocie służy urzeczywistnieniu obowiązków moralnych,
jakie spadkodawca ma względem swoich najbliższych. Z powyższych
względów instytucja zachowku i wynikające z niej uprawnienia dla
spadkobierców ustawowych w sposób oczywisty ograniczają zasadę swobody
testowania, prawo spadkodawcy do zupełnie dowolnego rozrządzenia swoim
majątkiem z pominięciem osób najbliższych.
Powyższe założenia nakazują szczególną ostrożność przy podejmowaniu
oceny co do sprzeczności z zasadami współżycia społecznego i tym samym
nadużycia prawa żądania zapłaty sumy pieniężnej odpowiadającej
wysokości zachowku. W szczególności formułowany w tym zakresie zarzut
nie może opierać się jedynie, jak ma to miejsce w tej sprawie, na
ogólnym odwołaniu się do klauzuli generalnej zasad współżycia
społecznego, bez wskazania, jakie konkretnie zasady mieszczące się w
zakresie tej klauzuli zostały naruszone. Co więcej, jak trafnie
wskazuje się w orzecznictwie, istnieje ogólne domniemanie, że osoba
uprawniona korzysta z prawa podmiotowego w sposób legalny, zasługujący
na ochronę prawną. Z tych względów kwestionujący takie uprawnienie,
zgodnie z regułą z art. 6 k.c., obowiązany jest wykazać racjonalne
przesłanki podnoszonego zarzutu (wyrok SN z 9 lipca 2008 r., V CSK
43/08; wyrok SN z 19 grudnia 2007 r., V CSK 315/07). Wskazać również
należy, że w orzecznictwie Sądu Najwyższego co do zasady dopuszczono w
wyjątkowych wypadkach możliwość stosowania art. 5 k.c. także do
spadkowych praw podmiotowych, w tym możliwość żądania w oparciu o
zarzut sprzeczności roszczenia z zasadami współżycia społecznego,
obniżenia należności z tytułu zachowku (uchwała z 19 maja 1981 r., III
CZP 18/81, wyrok z 7 kwietnia 2004 r., IV CK 215/03). Zarazem jednak
podkreślono, odwołując się funkcji zachowku jako instytucji
respektującej szczególnie bliskie więzi rodzinne łączące spadkodawcę z
osobą uprawnioną, co trafnie podkreślił sąd pierwszej instancji w
zaskarżonym wyroku, na konieczność bardzo ostrożnego i
wstrzemięźliwego stosowania konstrukcji nadużycia prawa w tym
zakresie.
Odnosząc się do argumentacji zawartej w tym zakresie w apelacji
wskazać należy, że stanowi ona w zasadniczej swej części powtórzenie
zarzutów skarżącej podnoszonych uprzednio przed sądem pierwszej
instancji, które były przedmiotem rozważań sądu okręgowego w
zaskarżonym wyroku. Jak zostało to już zaznaczone powyżej, sąd
apelacyjny wywody te podziela i uznaje je za własne. W szczególności
nie można podzielić zarzutu skarżącej co do nagannego postępowania
powoda i jego matki, którzy przez wiele lat nie utrzymywali żadnych
kontaktów ze spadkodawcą, nie udzielili mu również koniecznej pomocy i
wsparcia w chorobie. Przede wszystkim oceniając tę kwestię należy
zważyć na całokształt okoliczności tej sprawy. Bezsporne w sprawie
jest, że spadkodawca przez wiele lat sam unikał wszelkich kontaktów ze
swoją córką, a także wnuczkiem. Okoliczność ta wynika zarówno z zeznań
pozwanej, jak i córki spadkodawcy M. G. Jak ustalił sąd okręgowy M.
Rz. od 1980 r. aż do chwili śmierci pozostawał w konkubinacie z
pozwaną, osobą znacznie młodszą od niego. Przez te wszystkie lata nie
utrzymywał praktycznie żadnych kontaktów ze swoją córką i wnuczkiem.
W świetle powyższego niezasadny jest również zarzut opuszczenia M. Rz.
przez córkę i wnuczka w chorobie, w szczególności niezapewnienia mu
należytej opieki. Opieka ta została zmarłemu zapewniona przez pozwaną,
tym samym nie była konieczna, a nawet wskazana, w świetle postawy M.
Rz., który nie życzył sobie kontaktów z rodziną, ingerencja osób
trzecich. Nie można również uznać, w świetle zeznań pozwanej, że M.
Rz. został w chorobie opuszczony i faktycznie nie miał zapewnionej
właściwej opieki i pomocy. Co więcej sama pozwana nie poinformowała
najbliższych M. Rz. o jego chorobie i pobycie w szpitalu, o wszystkim
zawiadomiła córkę M. Rz. dopiero po jego śmierci. W tym konktekście
nie można w sposób jednoznacznie negatywny oceniać reakcji rodziny
zmarłego, która nie zjawiła się na jego pogrzebie.
Nie można również podzielić drugiego argumentu pozwanej
uzasadniającego zastosowanie w tej sprawie art. 5 k.c., który odnosi
się do jej obecnej sytuacji życiowej. Trafnie w tym zakresie sąd
okręgowy wskazał, że pozwana w drodze spadkobrania uzyskała istotną
korzyść majątkową w postaci lokalu mieszkalnego w ekskluzywnej części
W. ([…]) o powierzchni blisko 50 m2, co w zasadzie przekracza miarę
przeciętnych potrzeb jednej osoby. Z tych względów nie może być uznana
za naruszenie zasad współżycia społecznego ewentualna konieczność
sprzedaży tego lokalu i nabycie lokalu tańszego, w mniej eksponowanym
miejscu, celem dokonania spłaty uprawnione z zachowku.
Z tych wszystkich względów, uznając wniesioną apelację za bezzasadną,
sąd apelacyjny na podstawie art. 385 k.p.c. orzekł o jej oddaleniu.