4 ‘Erziehung Ist Sich Erziehen Bildung Ist Sich Bilden’

4 ‘erziehung ist sich erziehen, bildung ist sich bilden’ h-g. gadamer, 1999. gadamer en de ‘zelfopvoeding’ gadame

4
‘Erziehung ist sich erziehen,
Bildung ist sich bilden’
H-G. Gadamer, 1999.
Gadamer en de ‘zelfopvoeding’

Gadamer en de hermeneutiek
==========================
Op 13 maart 2002 is Hans-Georg Gadamer overleden op 102-jarige
leeftijd. Hij behoort met Martin Heidegger ongetwijfeld tot de meest
invloedrijke Duitse filosofen van de twintigste eeuw. In zijn opus
magnum, Wahrheit und Methode (1960) heeft hij de grondslagen voor de
wijsgerige hermeneutiek geformuleerd. De titel is wat misleidend:
eigenlijk gaat het - zoals Habermas ooit opmerkte - om ‘Wahrheit gegen
Methode’. Voor het Verstehensproces van een tekst is geen vast
omlijnde methode beschikbaar. Het gaat eerder om een ‘subtilitas’: van
de lezer wordt een zekere ‘Feinheit des Geistes’ verlangd.
Als moet worden uitgelegd waar het in de hermeneutische methode om
gaat, wordt wel eens een vergelijking gemaakt met de taak van Hermes
in de Griekse mythologie. Die zorgde voor het overbrengen van
boodschappen van de goden naar de mensen, waarbij het niet alleen om
de inhoud van een mededeling ging maar om het overbrengen van de
zin-samenhang uit die andere wereld. In de hermeneutische methode ging
het aanvankelijk ook om het interpreteren van teksten met aandacht
voor van die zinscontext. Ontwikkeling van de hermeneutiek als
wetenschap heeft vooral plaatsgevonden in de filosofie, theologie en
filologie. Schleiermacher heeft daartoe een belangrijke bijdrage
geleverd. Hij beperkte de hermeneutisch methode nog tot het
interpreteren van teksten. Die zouden zelfs beter begrepen moeten
worden dan door de schrijver zelf (“der Interpret müsse die Rede
zuerst ebensogut und dann besser verstehen als ihr Urheber”) . Dilthey
breidde de toepassing van deze methode uit tot het begrijpen van
allerlei levenssituaties en –gebeurtenissen. En nog weer later
gebeurde dit eveneens in het existentiële fenomenologische denken. Dan
ging het niet meer alleen om het begrijpen van teksten maar ook
bijvoorbeeld om de betekenis van een kunstwerk of om het interpreteren
van het huilen van een kind. Gadamer gaf de hermeneutiek nog weer een
andere wending in zijn nadruk op de taligheid van het menselijk zijn.
De taal beschouwde hij opnieuw als invalshoek om te begrijpen en als
‘levende ervaring’: “Sein das verstanden werden kann, ist Sprache”.
Die taal wordt gesproken en verstaan in het gesprek en alleen van
daaruit kan geïnterpreteerd worden (“das Sprache vom Gespräch her
verstanden müsse”).
In de opvoedingswetenschap wordt de hermeneutiek eveneens aangewend
als methode om te verstaan en vertolken. Voor het begrijpen van
(historische) teksten, opvoedingssituaties, beelden en dingen. Deze
werkwijze levert dan niet altijd eenduidige interpretaties op, maar
blijft ‘onderweg’. Soms kan hetzelfde woord in een tekst verschillende
beelden evoceren en gaat het erom de diverse betekenisaspecten bij de
interpretatie te betrekken. Wanneer het gaat om het begrijpen van
gedrag van mensen is het streven er niet op gericht om de ander als
het ware op te lossen in de eigen begrippenstructuur, maar ten dele te
blijven zien als ‘vreemde’ die hij als ander mens nu eenmaal altijd is
(onder verwijzing naar het denken van Levinas).
Gadamer ontwikkelt zijn hermeneutiek vooral tegen de achtergrond van
de geschiedenis van de wijsbegeerte en in het bijzonder het Griekse
denken. Zijn boek is trouwens in elk opzicht monumentaal en
imponerend. Toen het op zijn zestigste verscheen had hij er precies
tien jaar aan gewerkt en werd het al snel ‘ein Epoche machendes Werk’.
Dan is het aardig om in beschouwingen over zijn leven te lezen, dat
hij zich daar nooit op heeft laten voorstaan, maar daarentegen –
overeenkomstig het dialogische karakter van zijn filosofie – met
iedereen steeds weer opnieuw in gesprek ging en op elk niveau.
Ongeacht of een student nu een slimme of domme vraag stelde, was het
altijd weer een beginpunt voor een nieuw gesprek. Die gesprekken
konden ook na afloop van de colleges nog lang doorgaan. Soms tot diep
in de nacht waarbij de rode wijn rijkelijk vloeide. Zelfs na zijn
pensionering toen hij zijn carrière voortzette aan de universiteit van
Napels en aan verschillende Amerikaanse universiteiten. Bekende
hoogleraren vertellen over hun aarzeling om op bezoek te gaan bij de
grote Gadamer in Heidelberg. Hun ervaring was echter steeds weer een
uitermate vriendelijke ontvangst en een ontwapenend gesprek.
Erziehung ist sich erziehen
===========================
Toen Gadamer bijna 100 jaar oud was, hield hij nog een keer een
voordracht over het onderwerp ‘zelfopvoeding’. Geen uitgeschreven
verhaal dat hij voorlas want voorlezen is niet hetzelfde als spreken,
maar een gesprek met zijn toehoorders naar aanleiding van een lijstje
steekwoorden. “Slechts door middel van het gesprek kunnen mensen iets
leren”. De centrale stelling die hij deze keer verdedigde was, dat
opvoeding altijd inhoudt zichzelf opvoeden en dat onderwijzen steeds
betekent zichzelf onderwijzen. De eigen activiteit van het kind staat
volgens hem in het vormingsproces altijd centraal. Dat begint al
tijdens de eerste maanden na de geboorte als het kind zichzelf moet
leren thuisvoelen in zijn nieuwe omgeving: “Sich-Daheimfühlen ist ja
zweifellos die erste ungeheure erste seelische Aufgabe für ein
neugeborenes Kind”. En de betekenis van het leren communiceren
daarbij. Gadamer herinnert zich in dit verband dat hij bij zijn
dochtertje een keer een luier had moeten verwisselen. Dat lukte niet
al te best en zijn vrouw betitelde het als een soort martelbed, maar
desondanks keek het kindje hem stralend aan en sliep tevreden in. “
Ja, so ist das mit der Kommunikation, von der wir noch gar nichts
ahnen und die doch nun diesen Prozess des Heimischwerdens erfüllt ,
…..”
Vervolgens treedt de ‘zelfopvoeding’ in de ontwikkeling telkens
opnieuw naar voren. Bijvoorbeeld tijdens het leren spreken
(aanvankelijk napraten van wat je nog niet begrijpt), de sociale
interactie met andere mensen, de communicatie met medeleerlingen in de
Kindergarten (waarop de leidster vaak weinig invloed kan uitoefenen),
het leren schrijven (van schoolschrift naar handschrift), et cetera.
In de communicatie met anderen wordt de eigen oordeelsvorming van het
kind bevorderd. De (Amerikaanse) gewoonte om kinderen langdurig voor
de televisie te parkeren, draagt niet bepaald bij aan die
ontwikkeling. Want de essentie van de menselijke ontwikkeling blijft,
volgens Gadamer, dat de mens zich in dit leven zelf inhuist ( de term
‘einhaust’ is van Hegel).
De beschrijving van Gadamer is boeiend en sommige voorbeelden die hij
noemt komen overtuigend over. Toch is de gedachte met betrekking tot
die zelfopvoeding niet nieuw en onomstreden. In de pedagogiek heeft
dit dan ook vaak tot discussies geleid. In zekere zin is het gegeven
dat ieder “meewerkt” aan zijn vorming – leren doe je zélf, immers – op
te vatten als ‘zelfopvoeding/zelfvorming’. Sommige
vernieuwingspedagogen vonden deze zelf-activiteit zo’n belangrijk
gegeven dat ze ‘opvoeding’ zonder meer begrepen als ‘zelfopvoeding’
(Montessori bijvoorbeeld, en Neill, de Summerhill-pedagoog, maar ook
socratici en (neo)platonici: de opvoeder is “slechts” vergelijkbaar
met een vroedvrouw: behulpzaam bij het baren van wat er zonder haar
toedoen al is, hier: behulpzaam bij het ontdekken van wat reeds als
idee in je geest huist). De achterkant van deze benadering is echter
vaak dat de auteur geen of weinig oog heeft voor álle
verantwoordelijkheden van de opvoeder die volgens velen nu eenmaal
twee kanten betreffen: hij is natuurlijk (mede)verantwoordelijk voor
de zelfvorming van het aan hem toevertrouwde individu (en lijkt in dát
proces een bescheiden rol te hebben, al was het maar dat het individu
ook zonder de opvoeder en buiten de pedagoog óm kan leren); maar hij
is ook (mede)verantwoordelijk voor de continuering van de cultuur (die
nu eenmaal door de volgende generatie voortgezet wordt, en daartoe
behoort elk kind), en – als “tussenverantwoordelijkheid” – voor waar
hij het kind wel en niet mee in aanraking brengt van die cultuur. In
de woorden van de pedagoog Imelman is Erziehung: sich erziehen, voor
zover gekoppeld aan/in verband met de opvoeders-activiteit ‘inleiden
in betekenissen’.
Deze kanttekening bij Gadamer moet natuurlijk bescheiden blijven. In
de openingszinnen van zijn voordracht relativeerde Gadamer overigens
zelf al het belang van wat hij ging vertellen: “Zoals u ziet ben ik
een gebrekkige oude man en U mag ook niet verwachten dat ik nu op het
hoogtepunt van mijn productiviteit of wijsheid ben. Dat zou trouwens
toch een twijfelachtige aanspraak zijn…”.
Beter ware het misschien geweest om deze opmerkingen naar voren te
brengen tijdens een gesprek met hem, maar dat gaat helaas niet meer.
Daan Thoomes.
(met dank aan prof.dr. Jan Dirk Imelman)
Literatuur:
Figal, G. (Hrsg.). (2000). Begegnungen mit Hans-Georg Gadamer.
Stuttgart: Reclam.
Gadamer, H-G. (1960/1990). Wahrheit und Methode. Grundzüge einer
philosophischen Hermeneutik. Tübingen: J.C.B. Mohr.
Gadamer, H-G. (2000). Erziehung ist sich erziehen. Heidelberg:
Kurpfälzischer Verlag.
Imelman, J.D. (2000). Theoretische pedagogiek. Over opvoeden en leren,
weten en geweten. Baarn: Intro.
Rittelmeyer, C. / M. Parmentier (2001). Einführung in die pädagogische
Hermeneutik. Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft.
Thoomes, D.Th. (1990). Enige preliminaire opmerkingen over de
werkwijze bij het interpreteren van teksten. Over de hermeneutiek en
over de geheel eigen benadering van Jacques Derrida, fulltext:
http://dspace.library.uu.nl/handle/1874/294705
Thoomes, D.Th. (2004). De samenhang van opvoeding en cultuur bij
Friedrich Schleiermacher (1768-1834). In: Pedagogiek, wetenschappelijk
forum voor opvoeding, onderwijs en vorming, 24/2, pp. 187-190,
fulltext: http://dspace.library.uu.nl/handle/1874/284129
Zie ook: website Pedagogiek in Verscheidenheid:
http://www.daanthoomes.nl/
Bijlage: powerpoint presentatie: Thoomes, D.Th. (2003). Hermeneutiek
in filosofie en pedagogiek.
Gepubliceerd in: In de Waagschaal, tijdschrift voor theologie, cultuur
en politiek, jrg. 32, nr. 6, 2003, pp. 22-24.
Literatuuraanvulling:
Ficara E. (Hrsg.), Texte zur Hermeneutik. Von Platon bis heute.
Stuttgart, Reclam Verlag (Universal-Bibliothek Nr. 19310), 2015.
(Textausschnitte u.a. von Platon, Aristoteles, Augustinus,
Schleiermacher, Dilthey, Bultmann, Gadamer, Ricoeur und Szondi).
(Laatst gewijzigd op: 11 juni 2015).