De Plaats Van De Mens In De Evoluerende Kosmos

de plaats van de mens in de evoluerende kosmos de vraag die in alle discussies steeds weer opduikt is de volgende: wat is de plaats van de

De plaats van de mens in de evoluerende kosmos
De vraag die in alle discussies steeds weer opduikt is de volgende:
wat is de plaats van de mens in het wordende heelal? En is dat een
zinvolle plaats? Is "waarheid, goedheid, schoonheid" ten diepste
verbonden met de aard van het universum zelf, of zijn het louter
menselijke, en misschien illusorische scheppingen?
Iedereen is het er over eens: de mens is in de hele biologische
evolutie een laatkomer. Is de mens niet meer dan een toevallige tak
aan de boom van het leven, of is zijn er-zijn het meest "significante
feit" van de hele evolutie? Deze problematiek komt o.m. aan bod in
volgende boeken:
- Stephen Jay Gould, Stephen Toulmin, Daniel C. Dennett, Rupert
Sheldrake en Freeman Dyson, Een schitterend ongeluk Wim Kayzer ontmoet
Oliver Sacks. Amsterdam-Antwerpen, Uitg. Contact, 1993.
- Iris Fry, The Emergence of Life on Earth. A Historical and
Scientific Overview. London, Free Association Books, 2000.
- Paul Davies, The Mind of God. Science and the Search for Ultimate
Meaning. London- Sydney, New York, Tokyo, Singapore, Toronto, 1992.
- Christian de Duve, A l'écoute du vivant. Paris, Odile Jacobs 2002.
Mijn eigen stellingname heb ik verwoord in Jan Van der Veken, Een
kosmos om in te leven. Het nieuwe gesprek tussen kosmologie en geloof.
Kapellen-Kampen, DNB/Pelckmans-Kok Agora, 1990.
Er zijn verschillende manieren om tegen de relatie tussen
wetenschappen en zingeving aan te kijken. Dit heeft men slechts
langzaamaan ontdekt. In vrijwel alle vóór-wetenschappelijke culturen
(d.i. vóór de 16de, 17 eeuw) is alle zingeving bijna automatisch
religieus. Geloof en geloof in de uiteindelijke zin van het leven
vallen practisch samen. Geleidelijk is er een -heilzame-
differentiatie ontstaan tussen "geloof" en "wetenschappen". Dit mag
echter niet leiden tot een –heilloze– scheiding, alsof ze met elkaar
niets te maken hebben.
1. In de Middeleeuwen en lang daarna (tot Galilei) zal men in de
natuur en de bijbel antwoorden op dezelfde problemen. Men gebruikte
graag de metafoor van de "twee boeken".
2. Galilei wees erop dat het in de bijbel en in de natuurwetenschappen
om verschillende vragen gaat ("how the heavens go" en "how to go to
heaven").
3. Mede ten gevolge van de enorme impact van de evolutieleer werden
sinds de 19de eeuw geloof en wetenschap eerder als "vijanden" gezien
(Andrew D. White, A History of the Warfare of Science with Theology.
New York, D. Apleton and Cie, 1896).
4. De relatie tussen natuurwetenschappen en geloof wordt vandaag niet
meer als antithetisch gedacht. Het geloof is door toedoen van de
vooruitgang in de positieve wetenschappen zeker niet verdwenen. Beide
hebben aan elkaar iets te zeggen. Het gaat eerder om een "interplay".
Vandaag zien wij beter in dat geloof en wetenschap twee verschillende
werkelijkheidsbenaderingen zijn. Vandaar dat iemand als Stephen Jay
Gould spreekt van NOMA (non overlapping magisteria). Geloof en
wetenschap hebben van elkaar niets te vrezen, omdat zij op
verschillende vragen een antwoord zoeken. De natuurwetenschappen
(cosmologie en biologie) bieden ons informatie over het hoe van het
concreet tot stand komen van dit universum (dit "cosmic epoch") en
over het ontstaan van het leven en de mens in dit ruimere geheel. In
de religieuze werkelijkheidsbenadering gaat het eerder om de
uiteindelijke zin van dit groots ("schitterend") gebeuren.
5. Toch bepaalt de wijze waarop wij – dankzij de positieve
wetenschappen (de cosmologie, de biologie, de paleontologie) -
aankijken tegen het fenomeen van het leven op deze planeet mee de
wijze waarop wij tegenwoordig zinvol over geloof kunnen spreken.
Eigenlijk komt de grondvraag hierop neer: Wat is de relatie tussen de
mens en dit fantastisch cosmisch evolutionair gebeuren en wat is
daarvan de diepe betekenis ("significantie") ?
In wat volgt zal ik een pleidooi houden voor de "continuïteitsthese".
D.w.z. er ligt m.i. een diepe continuïteit tussen de aard en structuur
van de cosmos en de emergentie van het leven dat tot nog toe
culmineert in een wezen met heel ingewikkelde hersenen, die de
mogelijkheidsvoorwaarde zijn voor reflexief bewustzijn, en voor wat
A.N. Whitehead noemt: "the finer experiences of mankind": de openheid
van de mens op "het ware, het goede en het schone".
Vanuit wetenschappelijk standpunt (het hoe van het proces dat
uiteindelijk tot de mens geleid heeft) is, zoals Christian de Duve het
uitdrukt, het ontstaan en de ontwikkeling van het leven essentieel een
chemisch gebeuren (d.w.z. dat het helemaal gereguleerd is door wat wij
noemen: "de natuurwetten"). Er is hiertoe niet een "bijzonder"
goddelijk ingrijpen nodig, en evenmin moet men beroep doen op een
totaal onwaarschijnlijk Toeval (wat in feite zou neerkomen op het
aanvaarden van een "lay miracle", naar de uitdrukking van Isis Fry).
Het toeval speelt ongetwijfeld mee in de concrete evolutie, maar het
speelt zich af binnen een "Spielraum", dat het ontstaan van
hoogingewikkelde structuren eerder waarschijnlijk maakt. M.a.w.: het
ligt, gegeven de aard van het Universum, in de lijn der verwachtingen.
Dat is de "objectieve" of wetenschappelijke kant van het verhaal van
ons mens-zijn.
Maar uit het feit dat het ontstaan van de mens in deze cosmos niet
noodzakelijk is (en ten dele aan toevallige gebeurtenissen onderworpen
is) kan men helemaal niet afleiden dat het er-zijn van de mens zonder
betekenis zou zijn (zoals Jacques Monod betoogt). Integendeel. Dàt er
een wezen is dat in staat is om zich rekenschap te geven van zijn
er-zijn, dat de mens kan streven naar waarheid, goedheid en schoonheid
"toont" iets over de diepe aard van de werkelijkheid zelf. Het er-zijn
van de mens, met zijn bijzondere mogelijkheden, is het meest
"significante" gebeuren van de hele evolutie. De gelovige drukt dit
uit door te zeggen "dat de mens geschapen is naar het beeld en de
gelijkenis van God".
De relatie tussen "God" en "wereld-en-mens" moet niet gedacht worden
als een relatie tussen Maker en Maakding, maar eerder als een
"Verbond" (une Nouvelle Alliance, naar de titel van het boek van Ilya
Prigogine en Isabelle Stengers, La Nouvelle Alliance. Métamorphose de
la science. Paris 1979. Ned. Vert. Orde uit Chaos. De nieuwe dialoog
tussen de mens en de natuur, vert. M. Franssen, Amsterdam, Bert
Bakker, 1985). "Verbond" is een typisch bijbels woord, en opent de weg
naar een heel andere manier om de relatie te zien tussen "God en
wereld" dan het traditionele scheppingsdenken, dat tezeer getekend is
door het beeld van de relatie tussen Maker en Maakding, die
onafhankelijk en buiten elkaar staan (in feite een "deïstische
opvatting).
Het grote verschil in de evolutie sinds het ontstaan van de mens is
dat de mens feitelijk ingrijpt in het evolutionaire gebeuren. Vanaf nu
is het niet meer alleen een natuurproces, maar ook een cultureel
gebeuren. Dit brengt mee dat de mens een enorme grote
verantwoordelijkheid heeft voor het verder bestaan van zijn eigen
biotoop. Een heel groot probleem is hierbij het "conflict van
tijdsschalen": de biologische evolutie rekent met miljoenen jaren. De
mens kan op enkele duizenden jaren een onomkeerbare evolutie tot stand
brengen.
Hoe dan ook: alles lijkt erop te wijzen dat het ontstaan van de mens
op deze wereld het meest significante gebeuren is in de hele evolutie,
en naar alle waarschijnlijkheid ook het gebeuren dat op die evolutie
de grootste invloed uitoefent. Dit alles plaatst de mens voor een
enorme ethische verantwoordelijkheid.
De natuur moet dan ook gezien worden als méér dan alleen maar bron van
goederen en energie. Het delicate (on)evenwicht van de natuur is ook
de tak waarop wijzelf zitten. Het in stand houden van "civilized life
on earth" is dan ook een opgave die moet meeklinken in elke vorm van
omgang met de natuur.
Menszijn is méér dan een relatie onderhouden tussen productie en
consumptie. Er moet ook ruimte zijn voor bewondering en eerbied.
Alle omgang met de werkelijkheid, ook op technisch en commercieel
gebied moet enerzijds zijn eigen logica (en zijn eigen taalspel)
volgen, maar anderzijds toch openstaan op "the finer experiences of
mankind": onze openheid op het ware, het goede en het schone. Dat zijn
de echte vreugden van de geest.
De tegenstelling tussen geloof en wetenschap is zo goed als weggeëbd
in het universitaire landschap. Helaas zijn er nog allerlei
restverschijnselen van deze tegenstelling te vinden in wat men is gaan
noemen: "het creationisme" (d.i. is vrij letterlijke lezing van het
Bijbelse Scheppingsverhaal). Vooral in de Verenigde Staten is deze
zienswijze onwaarschijnlijk sterk vertegenwoordigd onder groepen van
"evangelicals" (evangelische protestanten). Een moderne vorm van
creationisme is de these van "intelligent design" (ID).
Elke vorm van spreken wil macht uitoefenen. Dikwijls wordt het
aanvaarden van een evoluerend wereldbeeld (in de lijn van Darwin)
gezien als een afschrijven van religieuze zingeving. Een antwoord op
dit “discours” is dan een ander “machtsspreken”: de wetenschap kan
niet alles verklaren. Er is méér nodig dan wetenschappen. Ons inziens
komt het erop aan de eigenheid van elke vorm van spreken juist in te
schatten. Positieve wetenschappen antwoorden inderdaad niet op de
laatste zin-vragen. Anderzijds moet het spreken over God niet gezien
worden als een aanvulling van het wetenschappelijk discours, alsof dit
onvoldoende zou zijn om zijn eigen vragen op te lossen.
Ons inziens is er een heel belangrijke verschuiving aan het gebeuren.
De tegenstelling tussen gelovigen en ongelovigen is stilaan aan het
vervagen: dit is het gevolg van het feit dat in het geseculariseerde
Westen zowel gelovigen als ongelovigen vertrekken vanuit een
hedendaags wereldbeeld, d.i. vanuit het aanvaarden van het goed recht
van de positieve wetenschappelijke werkelijkheidsbenadering en vanuit
de verworvenheden van de Verlichting (de idealen van de Franse
revolutie – vrijheid, broederlijkheid, gelijkheid - ; de principiële
scheiding van Kerk en Staat, enz…). Anderzijds zijn er, zoals Gianni
Vattimo het stelt, vandaag geen echte redenen meer om atheïst te zijn.
De tegenstelling (gods)geloof – ongeloof draait dan ook helemaal rond
wat men onder "God" verstaat. Gelovigen en ongelovigen kunnen dan ook
vandaag respect opbengen voor elkanders positie. In ieder geval
blijven de zingevingsvragen bestaan.
De echte tegenstelling die vandaag echt ter zake doet is die tussen
enerzijds degenen die hun geloof op een fundamentalistische manier
beleven en anderzijds de gelovigen die de verworvenheden van het
moderne denken hebben geïntegreerd. Onder deze laatsten bevinden zich
zowel gelovigen als ongelovigen. Er is vandaag zelfs een tendens
(Marcel Gauchet, Luc Ferry, Gabriel Ringlet) die stelt dat het
christendom zelf aan de oorsprong ligt van het humanistisch atheïsme.
Feitelijk is het moderne atheïsme alleen in het door het Christendom
getekende Westen kunnen ontstaan. Volgens Marcel Gauchet (Le
Désenchatement du monde. Une histoire politique de la religion.
Parijs, Gallimard, 1985) is het christendom "la religion de la sortie
de la religion". "Religie" wordt hier duidelijk in twee verschillende
betekenissen gebruikt (Religie als "communal religion", en religie als
persoonlijke stellingname tegenover de Uiteindelijke Werkelijkheid).
Luc Ferry stelt dat het christendom niet alleen de godsdienst is van
de menswording van God, maar ook de godsdienst van de vergoddelijking
van de mens. (Luc Ferry, L'homme-Dieu ou le sens de la vie, en Herman
Berger, Ik noem het God. Reflecties bij Luc Ferry. L'homme-Dieu ou le
sens de la vie. Tilburg, Tilburg University Press, 1999). Gabriel
Ringlet voelt zich in zijn denken geenszins gehinderd door zijn
gelovig-zijn (L' évangile d'un libre penseur. Dieu serait-il laïque?
Parijs, Albin Michel, 1998).
Zie hierover mijn artikel 'The Future of Religion and the Religion and
the Future', in Bijdragen. International Journal in Philosophy and
Theology, 2003, p. 129-143.
Tot slot een mooi citaat van Christian De Duve, dat m.i. de verhouding
tussen de feitelijkheidsvragen en de zinvragen mooi samenvat:
"Wanneer ik muziek beluister, wanneer ik wandel in een kunstgalerij,
wanneer ik mijn ogen de kost geef aan de zuivere lijnen van een
gothische kathedraal, wanneer ik een gedicht lees of een
wetenschappelijk artikel, wanneer ik mijn kleinkinderen in hun spel
gadesla of wanneer ik eenvoudig nadenk over het feit dat ik dat alles
kan doen, inbegrepen het feit dat ik erover kan nadenken, dan is het
niet mogelijk mij voor te stellen dat het heelal waarvan ik deel
uitmaak er niet toe gehouden zou zijn, krachtens zijn natuur zelf, om
ergens, ooit, misschien op meerdere tijdstippen en op meerdere
plaatsen, het ontstaan te geven aan wezens die in staat zouden zijn om
zich rekenschap te geven van de schoonheid van het heelal, die in
staat zouden zijn liefde te ervaren, waarheid te zoeken, en het
mysterie te bevroeden. Met dat te zeggen kom ik wellicht terecht bij
de categorie van de romantici. Het weze zo".
Christian de Duve, 'La vie est inscrite dans l'univers. Le savant
s'interroge…et prend position'. Interview in La libre Belgique, 23
oktober 1990.
“A man should carry two stones in his pocket,
On one should be inscribed, ‘I am but dust and ashes’.
On the other, ‘For my sake was the world created.
And he should know how to use each stone”.
Rabbi Bunan
Em. Prof. Jan Van der Veken
[email protected]