Prawa I Wolności Człowieka Prawa Człowieka To Współcześnie Jedno

prawa i wolności człowieka prawa człowieka to współcześnie jedno z podstawowych pojęć używanych w życiu społecznym i politycznym. termi

Prawa i wolności człowieka
Prawa człowieka to współcześnie jedno z podstawowych pojęć używanych w
życiu społecznym i politycznym.
Termin prawo ma w języku polskim wiele znaczeń. Kierując się tematem
niniejszego opracowania biorę pod uwagę dwa znaczenia. Prawo to: „ogół
przepisów, norm prawnych regulujących stosunki między ludźmi” lub „to,
co komu przysługuje, czego się można domagać".1 W pierwszym znaczeniu
chodzi o prawo w sensie przedmiotowym, w drugim o prawo podmiotowe.
Prawa człowieka, to szczególny rodzaj praw podmiotowych. W
konstytucjonalizmie termin ten ma konotacje aksjologiczne. Oznacza się
nim najczęściej podstawowe i pochodne sytuacje prawne obywateli
(uprawnienia, kompetencje, itp.), w skład których wchodzi roszczenie
prawne. Tak więc prawo podmiotowe istnieje tylko wówczas, gdy zostały
stworzone instrumenty prawne jego ochrony.2
Źródłem praw człowieka nie jest państwo i tworzony przez nie określony
system prawny, lecz prawo naturalne, zgodnie z którym podstawą praw
człowieka jest, pierwotna wobec państwa, godność i wolność istoty
ludzkiej. To dzięki tym wartościom prawa człowieka mają charakter:
*
przyrodzony - istnieją niezależnie od woli władzy i przysługują
każdej osobie z racji urodzenia, należą do każdego człowieka
stanowiąc część jego człowieczeństwa,
*
niezbywalny - człowiek nie może się zrzec swoich praw lub z nich
zrezygnować,
*
nienaruszalny - państwo służy, jako narzędzie ich ochrony i
realizacji,
*
powszechny - przysługują bez wyjątku każdemu człowiekowi
indywidualnie, niezależnie od przynależności państwowej, koloru
skóry, czy też od wyznawanej religii.
Prawa człowieka mają również charakter podstawowy.3 Zgodnie z
kryterium materialnym za podstawowe prawa uznane są prawa
„najistotniejsze z punktu widzenia interesów obywateli i państwa”,
„niezbędne do zagwarantowania innych praw obywatelskich”, „dotyczące
podstawowych dziedzin życia społecznego jednostki, jako człowieka i
obywatela”. Prawa człowieka stanowią zatem minimum uprawnień, jakie
przysługują jednostce - minimum, bez którego nie mogłaby ona korzystać
ze wszelkich innych praw. Są one podstawowe także dlatego, że państwo,
dążąc do realizacji różnych, społecznie ważnych celów, nie może tych
praw pominąć.
„Prawa człowieka regulują stosunki między jednostką a państwem, jego
organami i funkcjonariuszami sprawującymi władzę na różnych
szczeblach.”4 Jest to tzw. wertykalne, czyli pionowe działanie tych
praw. W tym miejscu powstaje pytanie o horyzontalne, czyli poziome
działanie praw człowieka - czy prawa człowieka miałyby również
bezpośrednie zastosowanie w stosunkach między ludźmi? Otóż koncepcja
horyzontalnego działania praw człowieka jest uznana i przyjęta w wielu
krajach zachodnich. W polskim orzecznictwie nie znalazła jednak
większego odzwierciedlenia.5
A oto kilka definicji praw człowieka:
„Prawa człowieka to kwalifikowana postać praw i wolności jednostki,
służących ochronie ich interesów, przypisywanych każdej osobie
ludzkiej, niezależnie od przynależności państwowej i od jakichkolwiek
cech różnicujących. Źródłem tak rozumianych praw człowieka nie jest
państwo i tworzony przez nie określony system prawny, lecz prawo
naturalne, zgodnie z którym podstawą większości praw jednostki jest
przyrodzona godność istoty ludzkiej. To dzięki niej prawa człowieka
mają charakter ponadpaństwowy (pierwotny), niezbywalny i
nienaruszalny.”6
Prawa człowieka to „podstawowe, powszechne i przyrodzone prawa
przysługujące jednostce ludzkiej w jej relacji z władzą publiczną.”7
„Prawa człowieka są to powszechne prawa moralne o charakterze
podstawowym, przynależne każdej jednostce w jej kontaktach z państwem.
Pojęcie praw człowieka opiera się na trzech tezach: po pierwsze, że
każda władza jest ograniczona; po drugie, że każda jednostka posiada
sferę autonomii, do której nie ma dostępu żadna władza; i po trzecie,
że każda jednostka może się domagać od państwa ochrony jej praw.”8
„Prawa człowieka - zespół praw i wolności, które przysługują każdemu
człowiekowi bez względu na rasę, płeć, język, wyznanie, przekonania
polityczne, pochodzenie narodowe i społeczne, majątek itp. Prawa
człowieka są prawami o charakterze moralnym, zbiorem postulatów
domagających się poszanowania wartości najcenniejszych dla człowieka,
takich jak życie, godność, wolność, swobodny rozwój.”9
„Prawa człowieka, prawa pierwotne w stosunku do państwa, przysługujące
każdemu człowiekowi, bez względu na jego przynależność państwową, czy
pozycję w społeczeństwie. Taki sens tego pojęcia można wyprowadzić z
wielu aktów prawnych. Przykładem może być francuska Deklaracja praw
człowieka i obywatela z 1789 roku, w której stanowi się o
"naturalnych, niezbywalnych, świętych prawach człowieka", czy niektóre
akty prawa międzynarodowego (...). Sam termin "prawa człowieka"
powstał w okresie oświecenia. Po raz pierwszy w akcie prawnym użyty
został w Bill of Rights Wirginii z 1776 roku i już wówczas obejmował
prawa pierwotne w stosunku do państwa i społeczeństwa.”10
Historyczne idee i doktryny ochrony praw człowieka
Idea praw człowieka narodziła się i rozwinęła w europejskim kręgu
cywilizacyjnym. Historia praw człowieka to dzieje ograniczania władzy
państwowej nad człowiekiem, rozszerzania praw jednostki oraz budowania
systemu ochrony tych praw. Prawa człowieka są zawsze elementem
większej całości, m.in. ustroju politycznego, warunków społecznych,
warunków ekonomicznych, dlatego też rozwój praw człowieka dokonywał
się w sposób nieciągły. Poszczególne wątki pojawiały się w różnych
epokach, o czym dalej.
Prawa człowieka mają swój początek w starożytności. Rozwój idei praw
człowieka dokonywał się wówczas na gruncie etyki, stanowiącej część
filozofii, czy – szerzej – myśli społecznej.
Kodeks Hammurabiego z XVII wieku p.n.e. stanowił, że władza (król)
jest po to, aby strzec sprawiedliwości i chronić słabych przed złymi
uczynkami silnych.
Greccy sofiści i stoicy byli bodaj pierwszymi, którzy głosili
naturalną wolność i równość ludzi oraz wyższość praw naturalnych nad
stanowionymi.
W V wieku p.n.e. w doktrynie demokracji greckiej (ateńskiej) można
odnaleźć wolność czynu i słowa w granicach prawa oraz równość praw
tych, którzy byli obywatelami. Tego okresu sięgają też korzenie
pierwszych praw politycznych. W starożytnych Atenach obywatele, z
wyjątkiem kobiet, dzieci, przybyszów i niewolników, korzystali z
czynnego i biernego prawa wyborczego.
Idee praw naturalnych przejęli rzymscy myśliciele, zwłaszcza Cyceron i
Seneka, oraz prawnicy, którzy do praw natury dodali przekonanie, że
źródłem pierwotnej suwerenności jest lud, który przelewa swą władzę na
cesarza. W starożytnym Rzymie można szukać początków prawa do
rzetelnego procesu, a w Prawie XII Tablic z 449 roku p.n.e. istnieje
zapis o zakazie stosowania prawa wstecz.
Istotny wkład do idei praw człowieka, wniosła etyka
judeochrześcijańska. Zarówno Talmud, jak i Pismo Święte (Nowy
Testament), przeniknięte są ideałami przyrodzonej godności człowieka,
równości, sprawiedliwości i pokoju w stosunkach między ludźmi, w tym,
między władzą, a poddanymi. Za prawdziwy manifest równości i
uniwersalizmu praw człowieka uznawane są zdania z Listu św. Pawła do
Galatów: „Nie ma więcej ni Żyda, ni Greka, ni niewolnika, ni człowieka
wolnego, ani mężczyzny, ani kobiety, ponieważ wszyscy jesteście jedno
w Jezusie Chrystusie” i nieco dalej „Bo wy do wolności zostaliście
powołani, bracia”.
Antyczną ideę praw człowieka kontynuowała średniowieczna filozofia
chrześcijańska, której przedstawicielem był m.in. św. Tomasz z Akwinu
- XIII wiek. Głosiła ona, że praw nie nadaje władza, ponieważ są one
nieodłączne od samej natury człowieka, tej, którą został obdarzony
przez Stwórcę. Normy tworzone przez władzę muszą być zgodne z prawem
naturalnym, w przeciwnym razie tracą swą moc. Prawo doczesne nie
będzie sprawiedliwe, jeśli nie zostanie wywiedzione z prawa
naturalnego. Warto dodać, że św. Tomaszowi z Akwinu przypisuje się
sformułowanie koncepcji prawa do oporu, w myśl której władca łamiący
ustanowione przez Boga zasady rządzenia, traci sakrę pomazańca i
przeistacza się w tyrana, którego można i należy obalić.11
Średniowiecze przynosi także pierwsze dokumenty mające moc
obowiązującego prawa, które stopniowo i selektywnie zapoczątkowują
respektowanie praw człowieka. Za początek procesu kodyfikacji praw
człowieka uznawana jest Magna Charta Libertatum (Wielka Karta Swobód)
- przywilej wydany w 1215 roku, w średniowiecznej Anglii przez króla
Jana bez Ziemi. Była ona podstawą swobód obywatelskich i
konstytucyjnych ograniczeń władzy królewskiej. Zapisano w niej m.in.
prawo do sądu, wolność poruszania się, prawo własności. Beneficjentem
tych praw była tylko część ludności tj. możnowładztwo, szlachta,
mieszczaństwo i duchowieństwo.
Należy w tym miejscu przypomnieć, że Polska należała do tych
nielicznych krajów ówczesnej Europy, w których kwestia praw człowieka
była nie tylko przedmiotem refleksji, ale także składową praktyki
życia publicznego w państwie. Warto wymienić przede wszystkim zasadę:
„neminem captivabimus nisi iure victum” (nikogo nie uwięzimy bez
wyroku sądowego), uzyskaną przez szlachtę przywilejami z lat 1425
-1433.
Ogromną wartość ma również doktryna tolerancji religijnej sformułowana
przez Pawła Włodkowica, rektora Wszechnicy Jagiellońskiej, w trakcie
soboru w Konstancji - 1414 -1415, z której zasłynęło później państwo
polskie.
Renesans to przede wszystkim odrodzenie się teorii praw naturalnych
bez uzasadnień religijnych i odejście od teocentryzmu na rzecz
antropocentryzmu, który traktuje prawa jednostki nie, jako przywileje
grupowe, ale jako uprawnienia indywidualne.
Podstawowe założenie teorii praw naturalnych powiada, iż ludzie żyjący
w stanie natury, to znaczy przed uformowaniem swoich zbiorowości w
społeczeństwo, korzystali bez przeszkód z nieodłącznie przynależnych
ich człowieczeństwu praw: do życia, do wolności, do równości, a także
do własności (te cztery prawa staną się z czasem kanonem liberalnej
koncepcji praw człowieka).
Uzupełnieniem szkoły praw naturalnych stała się teoria umowy
społecznej.12 Głosiła ona, że ponieważ w miarę swego rozwoju ludzie
porzucają stan natury i tworzą społeczeństwo, zmienia się kontekst dla
przysługujących im dotąd praw. Konstytuując się w społeczeństwo,
ludzie zawierają umowę społeczną między sobą (wymiar horyzontalny
umowy). Jednakże funkcjonowanie społeczeństwa i ochrona praw jednostki
w nowych warunkach wymaga czegoś więcej – powołania władzy publicznej,
czyli państwa. Społeczeństwo zawiera przeto umowę z państwem (wymiar
wertykalny), któremu przekazuje uprawnienia władcze, otrzymując w
zamian ochronę praw obywateli do życia, wolności, własności i równości
wobec prawa. Zawierając umowę z państwem, ludzie nie wyrzekają się
swych praw naturalnych, przeciwnie – uzyskują formalne gwarancje tych
praw. Według filozofa angielskiego Johna Locka prawa naturalne są
nieodłącznie związane z istotą człowieczeństwa, a ponieważ są
niezbywalne, człowiek nie może się ich zrzec. Celem umowy społecznej
jest ich wzmocnienie tzn. państwo ma za zadanie pozytywizację praw
naturalnych (ujęcie w ramy przepisów prawnych) oraz zabezpieczenie ich
egzekwowania poprzez stworzenie gwarancji instytucjonalnych. Co więcej
John Locke, podobnie jak niektórzy mu współcześni np. filozof
holenderski Baruch Spinoza, czy też jego wielcy poprzednicy np.
Sofokles, czy św. Tomasz z Akwinu, uważał, iż człowiek ma prawo do
oporu przeciw władzy złej, tyrańskiej, która sprzeniewierza się umowie
społecznej i narusza jego prawa naturalne. Z prawa do oporu korzystali
bardziej współcześni nam – indyjski moralista i polityk Mahatma Gandhi
(1869 – 1948) oraz amerykański duchowny protestancki, bojownik o pełne
prawa obywatelskie dla murzynów - Martin Luther King (1929 – 1968).
Teorię prawa natury i umowy społecznej przejęło i rozwinęło oświecenie,
głównie we Francji. Najpierw uczynił to Monteskiusz, który sformułował
zasadę podziału władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą
(niezależność sądów jest koniecznym warunkiem przestrzegania praw
jednostki), a w dziele O duchu praw z 1748 roku, położył nacisk na
współzależność między wolnością a praworządnością. Kwintesencję całego
tego nurtu stanowi Umowa społeczna z 1762 roku Jana Jakuba Rousseau,
który pojmuje umowę społeczną, jako podstawę wolności i równości, przy
czym równość jest przezeń uważana za warunek wolności. Celem umowy
jest, jak u jego poprzedników, tworzenie prawa pozytywnego oraz
gwarantowanie wolności i innych praw. Niezbywalna suwerenność ludu ma
zabezpieczać prawa jednostki przed nadużyciami ze strony władzy.
Pierwotność i nadrzędność prawa naturalnego nad prawem legalnym głosił
również niemiecki filozof Immanuel Kant, który utożsamiał właściwie
prawo naturalne z moralnością: „Postępuj tylko według takiej maksymy,
dzięki której możesz zarazem chcieć, aby stała się prawem
powszechnym”.13 Idea wolności zajmująca centralną pozycję w jego
filozofii moralnej miała znajdować swoje odzwierciedlenie w wolności
prawnej, do której była uprawniona jednostka ludzka ze względu na swe
człowieczeństwo. Poglądy te przygotowały grunt dla radykalnych zmian w
rzeczywistości życia społecznego. Jeszcze w końcu XVII wieku doszło do
rozszerzenia swobód obywatelskich w Anglii. Powstały tam akty bliżej
precyzujące prawa poddanych króla oraz zawierające gwarancje procesowe
i wolności osobiste. Do aktów tych należą The Habeas Corpus Act z 1679
roku oraz The Bill of Right z 1689 roku. W drugiej połowie XVIII wieku
dochodzi do wielkich rewolucji społecznych: amerykańskiej i
francuskiej, które stanowią przełomowy moment w dotychczasowych
dziejach praw człowieka, albowiem z rozważań teoretyczno -
doktrynalnych stopniowo przeobrażają się w formę realnie istniejącego
prawa w wielu krajach przynależących do cywilizacji zachodniej.
Amerykańska Deklaracja Niepodległości z 1776 roku, której ojcem był
Thomas Jefferson, uznaje prawa mieszczące się w katalogu praw
naturalnych za niezbywalne oraz, że obowiązkiem rządu pochodzącego ze
„zgody rządzonych” jest zabezpieczenie tych praw. Deklaracja
akceptowała także prawo do oporu, czyli obalenia bądź zmiany władzy
(systemu rządów) naruszającej powyższe zasady. Ogromny wpływ na ideę
praw człowieka w tym okresie, tak w Ameryce, jak i w Europie, wywarły
pisma Thomasa Paine'a,14 jednego z duchowych przywódców amerykańskiej
wojny o niepodległość. W rozprawie Prawa człowieka z 1791/1792 roku
Paine rozwinął tezę o istnieniu nierozerwalnego związku między
respektowaniem przez rządy niezbywalnych praw człowieka, zarówno
indywidualnych, jak i zbiorowych, a pokojem. Warunkiem trwałego pokoju
było, jego zdaniem, poszanowanie wolności, równości, godności
jednostek oraz niepodległości, a ponadto wolności i prawa narodów do
samostanowienia. Thomas Paine podkreślał prawa narodu do zmiany
systemu rządów, które nie były już wyrazicielami suwerennej woli
narodu.
Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 1789 roku - być może
najcenniejsza zdobycz Wielkiej Rewolucji Francuskiej - najsilniej
wpłynęła na postęp w sferze praw człowieka na kontynencie europejskim.
Głosiła między innymi, że: ludzie rodzą się wolni i równi wobec prawa,
uznawała wolność, równość, bezpieczeństwo, prawo do oporu za prawa
przyrodzone i niezbywalne, określała wolność, jako możność czynienia
wszystkiego, co nie szkodzi innym, stwierdzała, że prawo jest wyrazem
woli ogółu, a wolny przepływ myśli i poglądów stanowi najcenniejsze
prawo człowieka. Jeszcze do dzisiaj w wielu krajach świata prawa
zawarte w Deklaracji z roku 1789 stanowią odległy ideał. Ten
historyczny dokument był, zdaniem niektórych badaczy, syntezą
dotychczasowych idei i koncepcji praw człowieka, a także różnych
teorii ustroju państwowego, które miały zapewniać urzeczywistnienie w
praktyce tych praw. Od Deklaracji do praktyki upłynęło jednak jeszcze
wiele dziesięcioleci.
W epoce oświecenia Polska pozostawała w głównym nurcie postępu w
dziedzinie praw człowieka. Konstytucja 3 maja głosiła: „Bezpieczeństwo
osobiste i wszelką własność komukolwiek z prawa przynależną, jako
prawdziwy społeczności węzeł, jako źrenicę wolności obywatelskiej
szanujemy, zabezpieczamy, utwierdzamy.”15 Wprowadzając, jako „religię
narodową panującą” wiarę rzymskokatolicką, konstytucja zapewniała
ludziom innych wyznań „pokój, opiekę i wolność”. Ustanawiała także
trójpodział władz. Hugo Kołłątaj napisał w Prawie politycznym narodu
polskiego z 1790 roku: „Nigdy, niezależnie od epoki, niezależnie od
warunków, nie jest dozwolone gwałcić prawa człowieka ani odmawiać mu
przywrócenia jego praw. Żaden kraj nie jest godny nazywać się wolnym,
jeśli choć jeden człowiek zmuszony jest do niewoli. Żadne
ustawodawstwo nie może więc przemilczeć praw człowieka, żadne
społeczeństwo nie może poświęcać jednego człowieka dla innych.
Rozumowanie, które by to umożliwiło, byłoby objawem strachu bądź
niesprawiedliwości.”16 Począwszy od ostatniej dekady XVIII wieku
upowszechniają się w Europie konstytucyjne formy rządów - Polska,
Francja.
Do końca XVIII wieku została uformowana liberalna koncepcja praw
człowieka. Jej treść wyznaczały następujące założenia:17
*
każda jednostka jest podmiotem katalogu praw naturalnych –
wolności, równości, własności,
*
wolność jednostki ograniczają jedynie swobody innych i interesy
egzystencji społeczności,
*
prawa i swobody jednostki wyznaczają zakres władzy państwowej.
Zawarte w Deklaracjach prawa i wolności, a w szczególności: wolności
osobiste związane z ochroną nietykalności osobistej i wolnością
sumienia i wyznania, polityczne związane z wolnością wyrażania
poglądów, a także prawo własności zostały najwcześniej zarejestrowane
w dokumentach konstytucyjnych, dlatego też prawa obywatelskie i
polityczne określa się dzisiaj, jako prawa pierwszej generacji.18
Deklaracje koncentrowały się na ochronie sfery wolności jednostki, a
więc na wskazaniu dziedzin, w których państwo nie może ingerować w
działania obywateli. Prawa jednostki ujmowano więc przede wszystkim,
jako prawa negatywne19 (w literaturze można też spotkać określenie
prawa obronne) rozumiane jako sfera, w której pod adresem państwa
formułowany jest zakaz działania.
Wiek XIX modyfikuje i wzbogaca liberalną doktrynę praw człowieka.
Następuje także jej geograficzne rozprzestrzenienie - wraz z wojskami
napoleońskimi, rozchodzą się po Europie ideały rewolucji francuskiej,
a wędrówka ludów nadaje im nowy blask.
Wiek XIX to również okres kształtowania się społeczeństwa
kapitalistycznego. Okazało się, że w nowych warunkach społecznych,
tradycyjna koncepcja praw naturalnych, tak jak odzwierciedlały ją
osiemnastowieczne Deklaracje Praw, nie jest już wystarczająca, bo
pomija problem jednostki w społeczeństwie w sferze socjalnej. W nowych
warunkach społecznych zaczęły się kształtować nowe prawa i wolności. W
tradycyjnej sferze praw politycznych pojawiły się np. prawa związane z
działalnością partii politycznych oraz związków zawodowych (z
działalnością związkową łączyło się zaś prawo do strajku). Zaczęły się
formować prawa o zupełnie nowym charakterze, zwłaszcza prawa socjalno
– ekonomiczne (prawo do ubezpieczenia społecznego, do ochrony zdrowia,
do nauki, czy prawo do pracy). Prawa społeczne, ekonomiczne i
kulturalne to prawa drugiej generacji.20
Istotą praw socjalno - ekonomicznych było ustanowienie obowiązku
podjęcia przez państwo działań umożliwiających każdemu uprawnionemu
uzyskanie emerytury, renty, miejsca w szkole publicznej, czy miejsca w
publicznym szpitalu. Zapisanie tych praw w konstytucji zobowiązywało
państwo do rozwinięcia aktywności organizatorskiej, a po stronie
obywatela tworzyło roszczenie, pozwalające na dochodzenie
przysługujących mu świadczeń. Oznaczało to całkowite odejście od
pojmowania roli państwa tylko w kategoriach zakazu ingerencji w sferę
wolności jednostki. Nowe prawa socjalne ujmowane były jako prawa
pozytywne21 (zwane też prawami świadczącymi) rozumiane jako sfera, w
której pod adresem państwa formułowany jest nakaz działania.
Pojawienie się pojęcia praw pozytywnych dało podstawę do rozróżnienia
pojęć - prawa i wolności.22 O wolności mówimy w sytuacji, gdy władza
publiczna ma obowiązek powstrzymania się od ingerencji w działania
jednostki (a więc wtedy, gdy mamy do czynienia z prawem negatywnym). O
prawie natomiast mówimy wtedy, gdy władza publiczna ma obowiązek
podjęcia działań pozytywnych. Rozróżnienie na prawa i wolności
występuje w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 roku.
Wiek XX przyniósł dalszy rozwój dotychczasowej koncepcji praw
jednostki, bazującej niezmiennie na indywidualistycznym fundamencie
podmiotowości człowieka i godności jednostki ludzkiej. W wielu krajach
Europy przyniósł też zagrożenie, jakim był totalitaryzm w dwóch
wariantach: faszystowskim i komunistycznym. Nastąpił nawrót do
kolektywistycznej koncepcji porządku społecznego, opartej o założenie
podporządkowania jednostki potrzebom i celom społeczeństwa, jako
całości. Totalitaryzmu w obu wariantach doświadczyła również Polska.
Tragiczne doświadczenia drugiej wojny światowej nakazywały na nowo
przyjrzeć się prawom człowieka, co znalazło wyraz w szerokim
nawiązywaniu do koncepcji prawno - naturalnych. Powrócono więc do
przeświadczenia, że istnieje podstawowy katalog praw i wolności, który
przysługuje każdej istocie ludzkiej, wynikający z tej podstawowej
wartości, jaką jest godność człowieka. Konsekwencją takiego podejścia
stała się uniwersalizacja podstawowych praw i wolności, co oznacza, że
muszą one przysługiwać każdemu. Służyć temu miała internacjonalizacja
podstawowych praw i wolności, czyli ujmowanie ich w aktach prawa
międzynarodowego.
Przystąpiono zatem, w ramach ONZ, do kodyfikacji podstawowych praw i
wolności. Pierwszym dokumentem stała się Powszechna Deklaracja Praw
Człowieka – 1948 rok. Następnie – już w latach sześćdziesiątych –
przyjęto tzw. Pakty Praw Człowieka ujęte w dwa odrębne traktaty tj.
Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych oraz
Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych.
Od 1948 roku pod auspicjami ONZ przyjęto blisko sześćdziesiąt
traktatów i deklaracji zawierających katalog praw człowieka m.in..:
*
Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji
rasowej z 1969 roku,
*
Konwencja w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego
okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania
z 1987 roku,
*
Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet
– 1979 rok,
*
Konwencja o prawach dziecka z 1989 roku,
*
Deklaracja o prawie ludów do pokoju - 1984 rok,
*
Deklaracja o prawie do rozwoju z 1986 roku.
Zaczęły się również rozwijać regionalne systemy praw człowieka, co w
Europie Zachodniej znalazło wyraz w powołaniu w 1949 roku Rady Europy
i przyjęciu Europejskiej konwencji o ochronie praw człowieka i
podstawowych wolności z 1950 roku zwanej też Europejską Konwencją Praw
Człowieka. Nie ograniczała się ona tylko do wyliczenia podstawowych
praw i wolności, ale wprowadziła też mechanizmy gwarancyjne,
ustanawiając Europejski Trybunał Praw Człowieka z siedzibą w
Strasburgu, do którego każdy może skierować skargę w razie naruszenia
jego praw i wolności przez władze krajowe. Od 1992 roku Polska stała
się stroną konwencji.
W systemie Rady Europy powstały też m.in.:
*
Europejska Karta Społeczna - 1965 rok,
*
Europejska konwencja o zapobieganiu torturom oraz nieludzkiemu lub
poniżającemu traktowaniu albo karaniu z 1987 roku,
*
Konwencja o ochronie praw człowieka i godności osoby ludzkiej
wobec zastosowań biologii i medycyny: o prawach człowieka i
biomedycynie z 1997 roku,
*
Europejska konwencja o wykonywaniu praw dziecka - 1996 rok.
W ramach wspólnot Europejskich, obecnie - Unii Europejskiej powstała w
2000 roku Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej.
Omówione wyżej procesy i zjawiska nadały prawom człowieka zupełnie
nowy charakter, bo zaakcentowały ich obowiązywanie w trzech
podstawowych płaszczyznach:23
*
aksjologicznej - przez ponowne nawiązanie do koncepcji prawno -
naturalnych, którym musi podporządkować się prawo pozytywne,
*
międzynarodowej - przez stworzenie norm i precedensów
ponadnarodowych, którym musi podporządkować się prawo krajowe,
*
jurysdykcyjnej - poprzez stworzenie instytucji i procedur
sądowych, którym musi się podporządkować zarówno władza
ustawodawcza, jak i władza wykonawcza.
Współcześnie specjaliści w dziedzinie praw człowieka wyłonili grupę
praw trzeciej generacji.24 Miałyby to być: prawo do pokoju, prawo do
rozwoju, prawo do zachowania środowiska naturalnego, prawo do
komunikowania się, prawo do wspólnego dziedzictwa ludzkości oraz prawo
do pomocy humanitarnej. Prawa trzeciej generacji, nazywane są też
prawami solidarnościowymi.
W ostatnich latach zaczęło pojawiać się pojęcie praw człowieka
czwartej generacji,25 regulowane tylko przez prawo międzynarodowe np.
prawo do obywatelstwa.
Prawa człowieka mają także charakter ewolucyjny26 - nie tworzą bowiem
zamkniętego katalogu. Wraz z rozwojem techniki i przemianami
społecznymi wyłaniają się nowe prawa np. w obszarze biomedycyny,
niezbędne dla ochrony godności człowieka.
W kontekście klasyfikacji praw człowieka, trzeba jeszcze wspomnieć o
tzw. prawach i wolnościach obywatelskich.27 Należy to rozumieć, jako
rozróżnienie takich praw i wolności, które przysługują każdej osobie
znajdującej się pod władzą Rzeczypospolitej Polskiej oraz takich praw
i wolności, które przysługują wyłącznie obywatelom polskim. Prawa
obywatelskie są prawami o charakterze publicznym, nie dotyczą bowiem
relacji pomiędzy obywatelami, a wyłącznie między jednostką, a
państwem. Prawa obywatelskie dają jednostkom możliwość dochodzenia ich
praw w postępowaniu przed odpowiednimi organami. Obecnie, w związku z
rozwojem prawnej, międzynarodowej ochrony praw człowieka, rozróżnienie
między prawami obywatelskimi i prawami człowieka straciło na
znaczeniu. Pojęcie praw obywatelskich używane jest często zamiennie z
określeniami: prawa podstawowe, prawa człowieka, prawa konstytucyjne.
Postępuje zacieranie się różnicy między pojęciem prawa człowieka i
prawa obywatela.
Opracowanie - Małgorzata Talarczyk - starszy wizytator w Kuratorium
Oświaty w Katowicach
12 grudzień 2004 rok
Literatura:
W. Skrzydło (red.), Polskie Prawo Konstytucyjne, Lublin 2003
L.Garlicki, Polskie Prawo Konstytucyjne, Warszawa 2003
K. Koszewska (red.), Prawa człowieka, Warszawa 2002
R.Kuźniar, Prawa człowieka, Warszawa 2004
I. Malinowska, Prawa człowieka i ich ochrona międzynarodowa, Warszawa
2004
A. Preisner (red), Słownik wiedzy o Sejmie, Wydawnictwo Sejmowe,
Warszawa 2001
E. Sobol (red.), Mały słownik języka polskiego, Warszawa 1994
W. Osiatyński, Wprowadzenie do praw człowieka, www.hfhrpol.waw.pl
W. Osiatyński, Szkoła Praw Człowieka. Teksty wykładów. Zeszyt 1,
Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Warszawa 1998
1E. Sobol (red.), Mały słownik języka polskiego, Warszawa 1994, s.
702.
2W. Skrzydło, Polskie prawo konstytucyjne, Lublin 2003, s.159.
3W. Skrzydło, op. cit. s.155.
4W. Osiatyński, Wprowadzenie do praw człowieka, www.hfhrpol.waw.pl
5L. Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne, Warszawa 2003, s.103.
6W. Skrzydło, op. cit., s.154.
7K. Koszewska (red.), Prawa człowieka, Warszawa 2002, s.11.
8W. Osiatyński, Szkoła Praw Człowieka. Teksty wykładów. Zeszyt 1,
Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Warszawa 1998, s.16.
9Wielka Internetowa Encyklopedia Multimedialna.
10A. Preisner (red.), Słownik wiedzy o Sejmie, Wydawnictwo Sejmowe,
Warszawa 2001, s.129.
11L. Garlicki, op. cit., s.85.
12R. Kuźniar, Prawa człowieka, Warszawa 2004, s.22.
13R. Kuźniar, op. cit., s.23.
14R. Kuźniar, op. cit., s.24.
15R. Kuźniar, op. cit., s.25.
16R. Kuźniar, op. cit., s.25.
17R. Kuźniar, op. cit., s.25.
18L. Garlicki, op. cit., s.87.
19L. Garlicki, op. cit., s.87.
20L. Garlicki, op. cit., s.88.
21L. Garlicki, op. cit., s.88.
22L. Garlicki, op. cit., s.89.
23L. Garlicki, op. cit., s.91.
24I. Malinowska, op. cit., s.16.
25I. Malinowska, op. cit., s.17.
26L. Garlicki, op. cit., s.88.
27W. Skrzydło, op. cit., s.156 - 159.